Πέντε υποτιθέμενοι αρθρογράφοι, ακούραστοι υμνητές του Κυριάκου Μητσοτάκη στην ιστοσελίδα Protagon, αποδείχθηκε από το ερευνητικό σάιτ ΧΥΖ Contagion ότι δεν υπάρχουν, ότι τα ονόματά τους είναι πλαστά και οι φωτογραφίες τους αλιευμένες από το διαδίκτυο. 

Η ουσία της υπόθεσης δεν έχει να κάνει με τη δημοσιογραφία. Κακώς η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από διάφορες περιπτώσεις υπαρκτών δημοσιογράφων που αρθρογραφούν με ψευδώνυμο. Θα ήταν πολύ πιο διαφωτιστικό να εστιάσουμε στις πρακτικές των εταιρειών δημοσίων σχέσεων, που ειδικεύονται στην καλλιέργεια εντυπώσεων. 

Είναι δεδομένο ότι οι εταιρείες αυτές παρεμβαίνουν στο δημόσιο διάλογο με άρθρα, αναρτήσεις, ηχητικά, βίντεο, κάθε είδους περιεχόμενο που εξυπηρετεί τον πελάτη τους. Όσο λιγότερο εμφανές είναι ότι πρόκειται για εκστρατεία δημοσίων σχέσεων, τόσο το καλύτερο.

Ας δούμε πώς περιγράφει τις υπηρεσίες της η Hill+Knowlton, μία από τις μεγαλύτερες εταιρείες του κλάδου παγκοσμίως: «Στην H+K, οι ομάδες που χαράζουν στρατηγική περιεχομένου και δημοσίευσης (Content and Publishing Strategy) προσδιορίζουν με ποιους δημιουργούμε περιεχόμενο, ποια μορφή έχει αυτό και πού εμφανίζεται. Βασιζόμαστε στη γνώση της συμπεριφοράς του κοινού και στη βαθιά κατανόηση της κουλτούρας και των τρόπων με τους οποίους το κοινό καταναλώνει περιεχόμενο σήμερα», αναφέρει. «Γνωρίζουμε τα πάντα για την αρθρογραφία, για τα μακροσκελή ή σύντομα δημοσιεύματα, για τα βίντεο, ακόμη και τα ηχητικά». 

Το astroturfing προσποιείται ότι υπάρχει γνήσιο δημόσιο αίσθημα. Αν κρατήσει μυστική την πραγματική του υπόσταση, θα επηρεάσει τις αποφάσεις όπως τις επηρεάζουν οι ενέργειες του πλήθους.

Το παράδειγμα είναι τυχαίο και δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι η εν λόγω εταιρεία είχε οποιαδήποτε σχέση με την καμπάνια που στόχευε τους αναγνώστες του Protagon. Θυμίζει όμως ότι η παραγωγή άρθρων περιλαμβάνεται στην στρατηγική των εταιρειών δημοσίων σχέσεων. Ένας άλλος κολοσσός των δημοσίων σχέσεων, η Edelman, έχει αναλάβει την προώθηση της κυβερνητικής πολιτικής, όπως αποκάλυψαν ρεπορτάζ του Reporters United το 2021 και του Solomon πριν λίγους μήνες. Ρεπορτάζ των Financial Times για τα γλυπτά του Παρθενώνα στις αρχές του 2023 ανέφερε, χωρίς περισσότερες λεπτομέρειες, ότι ο επικεφαλής της Edelman στην Ευρώπη, Ed Williams, είναι σύμβουλος του Κυριάκου Μητσοτάκη. 

Στο βιβλίο του «Προπαγάνδα και παραπληροφόρηση» (εκδόσεις Τόπος), ο Άρης Χατζηστεφάνου θυμίζει ότι η Edelman έχει πιαστεί τουλάχιστον δύο φορές να οργανώνει εκστρατείες διασποράς «φυτευτών» άρθρων και σχολίων με παραπλανητικές υπογραφές στον αμερικανικό τύπο, την πρώτη για λογαριασμό της εταιρείας Microsoft το 1998 και τη δεύτερη για λογαριασμό της εταιρείας Walmart το 2000. Αυτή η πρακτική, που ονομάζεται astroturfing, παραμένει πολύ διαδεδομένη στις ΗΠΑ. (Εδώ μια χιουμοριστική σύνοψη από τον Τζον Ολιβερ για το πώς χρησιμοποιούνται τα τελευταία χρόνια αυτές οι τεχνικές.) 

Ας δούμε τι σκοπό εξυπηρετεί η χρήση πέντε διαφορετικών προφίλ που παριστάνουν πέντε διαφορετικούς αρθρογράφους και οι οποίοι, υποτίθεται ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον, γράφουν το ίδιο πράγμα. «Οι ανεξάρτητες ενέργειες πολλών ξεχωριστών μελών της κοινότητας περιβάλλονται με πολύ μεγαλύτερη αξιοπιστία από ό,τι οι ενέργειες που ενορχηστρώνονται από μία κεντρική πηγή», σημειώνει άρθρο που περιγράφει την τεχνική του astroturfing. Οι εταιρείες δημοσίων σχέσεων φτιάχνουν κλίμα προς όφελος του πελάτη τους με τη βοήθεια ψεύτικων προφίλ, ψεύτικων likes, κατευθυνόμενων αναρτήσεων, παραπλανητικών ιστοσελίδων, ακόμη και ψεύτικων οργανώσεων και δήθεν συλλόγων. 

«Το astroturfing προσποιείται ότι υπάρχει γνήσιο δημόσιο αίσθημα. Αν επιτύχει να κρατήσει μυστική την πραγματική του υπόσταση, θα επηρεάσει τις αποφάσεις με τον ίδιο τρόπο που τις επηρεάζουν οι ενέργειες του πλήθους». (Astroturf είναι το πλαστικό γκαζόν και ο όρος προέκυψε ως αντίστιξη με το πραγματικό grassroots, τη γνήσια πίεση από τα κάτω.)  Το Facebook χαρακτηρίζει τέτοιες πρακτικές ως coordinated inauthentic behaviour (CIB), δηλαδή συντονισμένη μη αυθεντική συμπεριφορά και εκδίδει τακτικές αναφορές για τον αριθμό των δικτύων που εντοπίζει. 

Οι αναγνώστες του Protagon μπορεί να έχουν την αίσθηση ότι δεν επηρεάζονται, ούτε και όταν τα ψεύτικα άρθρα στοχεύουν κατευθείαν στο θυμικό, όπως αυτό που έγραψε η «Ματίνα Δελή» για τον υποτιθέμενο καρκινοπαθή πατέρα της. Όμως ένας ολόκληρος κλάδος, η κοινωνική ψυχολογία, έχει καταδείξει ξανά και ξανά πόσο έντονη επίδραση ασκεί στις αποφάσεις των ατόμων η στάση των υπολοίπων μελών μιας ομάδας. Η αξία χρήσης των προφίλ αυτών είναι μεγαλύτερη σε στιγμές κρίσης, όπως πχ μετά την αποκάλυψη του σκανδάλου των υποκλοπών ή μετά το δυστύχημα στα Τέμπη, όταν επικρατεί μούδιασμα και κάποιοι χρειάζεται να βγουν μπροστά. 

Σε κάθε περίπτωση, το ζήτημα δεν είναι μόνο αν αυτός που υπογράφει εναλλάξ ως Παπαναστασίου, Στασινός, Δελή,  Ευθυμάκης και Καράς επηρέασε ή όχι την κοινή γνώμη υποδυόμενος μία ολόκληρη ομάδα που υπερασπίζεται «εν χορώ» την κυβερνητική πολιτική. Τα ερωτήματα είναι: ποιος έδωσε εντολή να χρησιμοποιηθούν τέτοιου είδους παραπλανητικές επικοινωνιακές τεχνικές; «Φυτεύονται» και αλλού τέτοια άρθρα, εκτός από το Protagon; 

«Οι astroturfers δεν τα βάζουν με αυτούς που κάνουν κάτι που δεν θα έπρεπε, τα βάζουν με αυτούς που το αποκαλύπτουν»

Σάριλ Άτκινσον (δημοσιογράφος του αμερικανικού δικτύου CBS)

Δεν υπάρχουν στοιχεία για εμπλοκή κάποιας εταιρείας δημοσίων σχέσεων (ή lobbying ή πολιτικής επικοινωνίας) στην υπόθεση αυτή. Εξάλλου η μελέτη της πλούσιας ιστορίας του astroturfing δείχνει ότι οι εκστρατείες είναι συνήθως μεγαλύτερης κλίμακας και δεν περιορίζονται σε πεντε ψεύτικα προφίλ, έστω και αν αυτά είναι πολυγραφότατα. Όμως, το ενδεχόμενο να μην έχουν βάλει το χέρι τους επαγγελματίες της πολιτικής επικοινωνίας και να το σκαρφίστηκε όλο αυτό η διευθυντική ομάδα του Protagon δεν αλλάζει κάτι. Η παραπλάνηση του αναγνωστικού κοινού με βάση τις στρατηγικές του astroturfing παραμένει. Το πολύ-πολύ να δώσουμε μερικά εύσημα παραπάνω στους συναδέλφους για την τόσο επιτυχημένη ενσωμάτωση των τεχνικών της βιομηχανίας δημοσίων σχέσεων. 

Η ιστοσελίδα υποχρεώθηκε να παραδεχτεί ότι οι πέντε αρθρογράφοι δεν υπάρχουν αλλά επέμεινε ότι τα άρθρα ήταν δημοσιογραφικό προϊόν και κατηγόρησε την XYZ Contagion ότι με την αποκάλυψη εξυπηρετεί πολιτικές σκοπιμότητες. «Η χρήση ψευδωνύμων στο Protagon.gr εφαρμόζεται τουλάχιστον από το 2016. Είναι αξιοσημείωτο πως κάποιοι όψιμοι “ερευνητές” του Διαδικτύου (ψευδώνυμοι οι ίδιοι!) το ανακάλυψαν τώρα, μέσα στην προεκλογική περίοδο, ίσως επειδή δεν συμφωνούν με τις απόψεις που εκφράζουν οι αρθρογράφοι. Αλλά αυτό το τελευταίο είναι άσκηση πολιτικής. Το Protagon.gr, από την πλευρά του, θα συνεχίσει να ασκεί δημοσιογραφία» ανέφερε η ιστοσελίδα. 

Ζήτημα παραμένει αν η ΕΣΗΕΑ θα παρέμβει στην υπόθεση. Πάντως, μετά την αποκάλυψη η Πανελλήνια Ομοσπονδία Ενώσεων Συντακτών (ΠΟΕΣΥ) εξέδωσε ανακοίνωση, εκφράζοντας «έντονο προβληματισμό» με αφορμή «περιστατικό πιθανής παραπλάνησης των αναγνωστών από την ιστοσελίδα» και επισημαίνοντας την υποχρέωση όλων για τήρηση του Κώδικα Δεοντολογίας.

Το ότι δεν έχει δοθεί άλλη απάντηση, πέρα από την παραπάνω, που επιμένει στην εξαπάτηση και δεν ζητάει συγγνώμη δεν σημαίνει απαραίτητα ότι δεν θα υπάρξει και αντίδραση. Αλλά σε αυτές τις περιπτώσεις η αντίδραση δεν είναι προς την κατεύθυνση της διαφάνειας. «Οι astroturfers», εξήγησε η δημοσιογράφος του αμερικανικού δικτύου CBS Σάριλ Άτκινσον, «δεν τα βάζουν με αυτούς που κάνουν κάτι που δεν θα έπρεπε, τα βάζουν με αυτούς που το αποκαλύπτουν».

Για το ζήτημα των ψεύτικων αρθρογράφων απευθυνθήκαμε για σχόλιο στο Protagon. Ωστόσο, δεν λάβαμε απάντηση.