Editor: Χριστόφορος Κάσδαγλης
Αφήγηση: Έλλη Ξυπολιτάκη / Spoovio

Ο χειμώνας είναι σκληρός στον ρόμικο καταυλισμό του Σοφού στον Ασπρόπυργο. Μέσα στην παράγκα, μαζεμένοι γύρω από την αυτοσχέδια σόμπα της οικογένειας του Γιάννη Σαμπάνη, πίνουμε καφέ και συζητάμε. «Στο Σοφό όποιος θέλει να βοηθήσει είναι πάντα ευπρόσδεκτος», δηλώνει ο κ. Γιάννης, γιατί όπως λέει, «ο δήμος μάς έχει ξεχάσει από καιρό».

Η παράγκα είναι φτιαγμένη από ξύλα, παλιά κουφώματα και μουσαμάδες, συναρμολογημένα με σχοινιά. Δυσπρόσιτη, περικυκλωμένη από κακοτράχαλους χωματόδρομους γεμάτους λακούβες και σωρούς μπάζων και σκουπιδιών που αυξάνονται διαρκώς. Η οικογένεια επιβιώνει οριακά και ο δήμος Ασπροπύργου αρνείται να τους συνδέσει με νερό, ρεύμα ή αποχέτευση, όπως και στις υπόλοιπες 200 οικογένειες του καταυλισμού.

Στηρίξτε την ανεξάρτητη δημοσιογραφία του Reporters United εδώ.

Κόμβος βαριάς βιομηχανίας με τα φουγάρα των ΕΛΠΕ και την παλιά Χαλυβουργία, βασίλειο του ΧΥΤΑ Φυλής -της μεγαλύτερης χωματερής της χώρας- και κοιμητήριο χιλιάδων πακέτων που περιμένουν υπομονετικά τον παραλήπτη τους στις αποθήκες logistics, ο Ασπρόπυργος αποτελεί την πίσω αυλή της Αθήνας στη Δυτική Αττική, που εκτείνεται από την Πάρνηθα ώς τον κόλπο της Ελευσίνας.

Για τους τριάντα χιλιάδες Ασπροπύργιους, όμως, είναι το σπίτι τους. Όπως ενημερώνει ο ιστότοπος του Δήμου: «Η κοινωνία του Ασπροπύργου έχει πολυπολιτισμικό χαρακτήρα». Εκεί κατοικούν εσωτερικοί και εξωτερικοί μετανάστες, όπως επαναπατρισθέντες Πόντιοι, Ινδοί, Πακιστανοί και Αρκάδες βιομηχανικοί εργάτες. Ξεχνάει, όμως, ότι πέρα από αυτούς, στον Ασπρόπυργο κατοικούν και τουλάχιστον 3.750 Ρομά, ο τρίτος μεγαλύτερος πληθυσμός της χώρας σε έναν μόνο Δήμο, οι οποίοι ζουν σε τρεις διαφορετικούς καταυλισμούς: στα Νεόκτιστα, στη Νέα Ζωή και στο Σοφό. 

Ο καταυλισμός του Σοφού είναι ο φτωχότερος και ο πιο απομονωμένος. Μοιάζει περισσότερο με τόπο εξορίας παρά με γειτονιά. Οι 550 έως 1.000 Ρομά που κατοικούν εκεί βιοπορίζονται ως παλιατζήδες και άτυποι ανακυκλωτές, μικροπωλητές σε λαϊκές αγορές και παζάρια ή εκτελώντας εποχιακές αγροτικές εργασίες μετακινούμενοι τακτικά σε διάφορα μέρη της Ελλάδας.

Μπορεί στους περισσότερους οι Σαμπάνηδες να είναι γνωστοί για τον αγώνα τους μετά τη δολοφονία του γιου τους Νίκου από την ΕΛΑΣ το 2021, αλλά αυτή δεν είναι η μόνη μάχη που δίνουν. Μαζί με άλλους Ρομά προσπαθούν να φέρουν στον καταυλισμό νερό και ρεύμα, «να κάνουν μια κατοικία καλύτερη για τα παιδιά» τους, αντιστεκόμενοι στις στερητικές συνθήκες διαβίωσης που το κράτος ανέκαθεν τους επιβάλλει. Σύμμαχοί τους, η ανοιχτή συνέλευση Solidarity with Migrants (Δίκτυο Αλληλεγγύης Ρομά-Μπαλαμέ), και πιο πρόσφατα το Δίκτυο για τα Πολιτικά και Κοινωνικά Δικαιώματα και άλλα αλληλέγγυα άτομα.

Ο καταυλισμός παραμένει μια μαύρη τρύπα περικυκλωμένη από υποδομές που εξυπηρετούν τους πάντες εκτός από τους Ρομά.

Μέσα σε αυτόν τον αστερισμό σύμπραξης, η έρευνα ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 2022 και κατατέθηκε τον Οκτώβριο του 2023 ως διπλωματική εργασία του μεταπτυχιακού MA Research Architecture στο πανεπιστήμιο Goldsmiths του Λονδίνου, με τίτλο «Make Leave (but slowly) & Let Stay (but barely)» (Κάνε τους να φύγουν αργά ή άσ’ τους να μείνουν μετά βίας). Έκτοτε συνεχίστηκε ως δημοσιογραφική έρευνα του Reporters United, με επικαιροποιημένα στοιχεία. Τμήμα της έρευνας δημοσιεύθηκε στο 44ο τεύχος του επιστημονικού περιοδικού «Γεωγραφίες» και στο γερμανικό περιοδικό Berliner Gazette.

Επί δύο χρόνια πραγματοποιήθηκαν τακτικές επισκέψεις στον καταυλισμό του Σοφού, συλλέχθηκαν μαρτυρίες κατοίκων, χαρτογραφήθηκαν τα δίκτυα υποδομών και αναλύθηκαν δεδομένα από δορυφορικές εικόνες και δημόσια έγγραφα.

Κόντρα στις πάγιες αντιλήψεις που θέλουν τους Ρομά να ζουν υπό αυτοεπιβαλλόμενες άθλιες συνθήκες, παρακάτω ξεδιπλώνεται μια υλική πραγματικότητα επιβεβλημένης στέρησης με φυλετικό πρόσημο.

Η μαύρη τρύπα των υποδομών

Χαρτογραφώντας τα δίκτυα υδροδότησης και ηλεκτροδότησης στην ευρύτερη περιοχή του Σοφού, διαπιστώνουμε ότι ο καταυλισμός παραμένει μια μαύρη τρύπα περικυκλωμένη από υποδομές υπερτοπικής σημασίας, που εξυπηρετούν τους πάντες εκτός από τους Ρομά. 

Νερό, είδος πολυτελείας

Η πιο επείγουσα ανάγκη για τους Ρομά είναι η σύνδεση του Σοφού με το κεντρικό δίκτυο ύδρευσης και αποχέτευσης, αφού τώρα αναγκάζονται να αγοράζουν οι ίδιοι το πόσιμο νερό που καταναλώνουν.

«Χρησιμοποιούμε περίπου πέντε με έξι τέτοια μπιτόνια νερού τη μέρα», λέει ο κ. Γιάννης Σαμπάνης, δείχνοντας το μπλε δοχείο χωρητικότητας περίπου 50 λίτρων. Για να εξασφαλίσει την ελάχιστη ποσότητα των 200 λίτρων ανά άτομο ανά ημέρα -καθορισμένη από ελληνικό δικαστήριο– η πενταμελής οικογένειά του θα έπρεπε να αγοράζει και να μεταφέρει 20 μπλε δοχεία ημερησίως.

Το καθαρό νερό που αγοράζουν χρησιμοποιείται μόνο για πόση και μαγείρεμα, ενώ οι κάτοικοι, χωρίς άλλη επιλογή, καταφεύγουν σε μη εγκεκριμένους τρόπους αυτοπρομήθειας για τις υπόλοιπες ανάγκες τους. Ώς τώρα υπήρχαν τρεις άτυπες πηγές νερού: ένα λάστιχο με μη πόσιμο νερό που έφτανε στον καταυλισμό από το κανάλι του Μόρνου μισό χιλιόμετρο βόρεια, ένας τρύπιος σωλήνας -αμφίβολης προέλευσης- που αναβλύζει νερό ανάμεσα στα σκουπίδια και μια δημοτική βρύση σε απόσταση ενός χιλιομέτρου, που θεωρούνταν η μοναδική πηγή πόσιμου νερού. 

Ο δήμος Ασπροπύργου όχι μόνο δεν παρέχει τα στοιχειώδη, αλλά ενεργά σαμποτάρει την πρόσβαση των Ρομά σε καθαρό νερό. Επί δημαρχίας Μελετίου (2006-2023), η δημοτική βρύση και το λάστιχο από τον Μόρνο καταργήθηκαν και δεν αποκαταστάθηκαν ποτέ, αφήνοντας μόνο τον τρύπιο σωλήνα ως πηγή νερού για 200 οικογένειες. Οι κάτοικοι προσφάτως διεξήγαγαν οι ίδιοι χημική ανάλυση του νερού, που για χρόνια πίστευαν ότι είναι μη πόσιμο, για να ανακαλύψουν τελικά ότι πίνεται. 

Ρεύμα, είδος υπερπολυτελείας

Ούτε το ρεύμα φτάνει στο Σοφό. Οι μοναδικές νόμιμες πηγές είναι οι γεννήτριες και τα ηλιακά πάνελ, τα οποία αφενός έχουν μεγάλο λειτουργικό κόστος και αφετέρου δεν επαρκούν για την κάλυψη των αναγκών.  «Δεν αρκούν ούτε καν για ψυγείο», λέει ο κ. Γιάννης. 

Ο κ. Σπύρος Σαμπάνης, ο οποίος χρησιμοποιεί γεννήτρια, πληρώνει 10 ευρώ την ημέρα. «Ήδη δίνω 300 ευρώ τον μήνα. Αν τα έκανα 400 και τα έδινα στη ΔΕΗ δεν θα μου έκανε τόση διαφορά στα λεφτά, αλλά θα ήμουν πιο ζεστός και πιο σίγουρος».

Όσοι κάτοικοι δεν αντέχουν το οικονομικό βάρος μένουν χωρίς ρεύμα, αντιμετωπίζοντας μέχρι και κίνδυνο για τη ζωή τους. Χωρίς ηλεκτρικές συσκευές δεν διατηρούνται τα τρόφιμα, τα παιδιά σχολικής ηλικίας αδυνατούν να διαβάσουν, ενώ τα βρέφη και οι ασθενείς δεν έχουν πρόσβαση στα απαραίτητα. 

Χωρίς θέρμανση, η κοινότητα καταφεύγει στην καύση ξύλων για να ζεσταθεί και όταν δεν βρίσκουν ή δεν μπορούν να αγοράσουν, αναγκάζονται να καίνε άλλα αντικείμενα, όπως πεταμένες σανίδες ή έπιπλα από κοντινές παράνομες χωματερές, εισπνέοντας τις τοξικές αναθυμιάσεις τους.

Υπό αυτές τις συνθήκες, η αυτοπρομήθεια είναι μονόδρομος. Στο παρελθόν ο καταυλισμός έπαιρνε ρεύμα από κοντινούς στύλους της ΔΕΗ μέσω άτυπων συνδέσεων καλωδίων, όπως φαίνονται στον παραπάνω χάρτη. Ωστόσο, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των κατοίκων, η αστυνομία, οι δημοτικές αρχές, αλλά και εργαζόμενοι σε γειτονικά εργοστάσια έκοψαν καλώδια ή σε ορισμένες περιπτώσεις ξήλωσαν ολόκληρους στύλους. 

Ελληνικό δικαστήριο, σε υπόθεση του 2013 στο Χαλάνδρι, αποφάνθηκε ότι η ρευματοκλοπή των Ρομά είναι πράξη “υπό καθεστώς ανάγκης, το οποίο αποκλείει την αδικοπραξία

Αντίθετα με το στερεότυπο όσων πιστεύουν ότι «οι Ρομά κλέβουν ρεύμα από επιλογή», οι άτυπες συνδέσεις δεν προτιμώνται, γιατί είναι επισφαλείς και ενέχουν ακραίους κινδύνους. Τα τελευταία χρόνια, δύο νεαρά άτομα από το Σοφό έχουν χάσει τη ζωή τους από ηλεκτροπληξία και πολλά άλλα έχουν τραυματιστεί. 

Από την άλλη, στις 10 Οκτωβρίου 2013 το Β’ Αυτόφωρο Μονομελές Πλημμελειοδικείο Αθηνών αθώωσε 16 Ρομά που είχαν συλληφθεί με την κατηγορία της ρευματοκλοπής σε καταυλισμό του Χαλανδρίου. Στην ιστορική απόφασή του  όχι μόνο αποφάνθηκε ότι η ρευματοκλοπή των Ρομά είναι πράξη «υπό καθεστώς ανάγκης το οποίο αποκλείει την αδικοπραξία», αλλά κατέδειξε τις αρχές ως υπεύθυνες, αναφέροντας ότι «το Δημόσιο δια των υπηρεσιών του και των οργάνων του, έχει επιδείξει πολυετή και χαρακτηριστική αδράνεια και ανικανότητα (…), οδηγώντας σε διεθνείς καταδίκες». 

Από τις μαρτυρίες γίνεται φανερό πως οι τοπικές αρχές επιδεικνύουν μια επιλεκτική ανοχή στις μη εξουσιοδοτημένες συνδέσεις νερού και ηλεκτρικού ρεύματος.

Εκατοντάδες κτίρια γύρω από το Σοφό είναι προσβάσιμα από άσφαλτο. Αντιθέτως, ούτε ένα από τα 217 ρόμικα σπίτια δεν έχει πρόσβαση σε ασφαλτόδρομο.

Σαν σταγονομετρική χοάνη, η πρόσβαση σε υποδομές «αρκείται στα απαραίτητα του να ζει κανείς οριακά, αλλά απαγορεύει κάθε υπερβολή που θα μπορούσε να μετατοπίσει τις συνθήκες διαβίωσης από την προσωρινή στάση στη μόνιμη εγκατάσταση» (περιοδικό Γεωγραφίες, 2025). Η στάση αυτή της «λελογισμένης» κρατικής συνενοχής στη ρευματοκλοπή διαιωνίζει έναν φαύλο κύκλο παρανομίας, που εν συνεχεία χρησιμοποιείται ως επιχείρημα στη φαρέτρα της αντιτσιγγάνικης κυρίαρχης αφήγησης.

Άσφαλτος: Ένα ακόμη φυλετικό προνόμιο

Η έλλειψη πρόσβασης σε άσφαλτο και στις δημόσιες συγκοινωνίες αποτελεί επίσης χαρακτηριστικό παράδειγμα του χωρικού αποκλεισμού με φυλετικά κριτήρια. Συχνά ακούγεται η δικαιολογία ότι η άσφαλτος δεν φτάνει στις ρόμικες γειτονιές, όχι επειδή εκεί κατοικούν Ρομά αλλά επειδή βρίσκονται εκτός του αστικού ιστού, πάνω σε καταπατημένες αγροτικές εκτάσεις. 

Η χαρτογράφηση καταρρίπτει αυτό το επιχείρημα. Εκατοντάδες κτίρια που εξυπηρετούν τους μη-Ρομά γύρω από το Σοφό (βιομηχανίες, αποθήκες, κατοικίες κλπ) είναι προσβάσιμα από άσφαλτο. Εξαίρεση αποτελούν μόνο 40 περίπου μαντριά και γεωργικές αποθήκες, που φαίνονται στον χάρτη με μωβ χρώμα. Αντιθέτως, ούτε ένα από τα 217 ρόμικα σπίτια του καταυλισμού, που καταγράφονται με κόκκινο χρώμα, δεν έχει πρόσβαση σε ασφαλτόδρομο.

Στο Σοφό, η άσφαλτος τελειώνει απότομα περίπου 500 μέτρα μακριά. Από εκεί ξεκινά ένας φαρδύς χωματόδρομος περιστοιχισμένος από ανοιχτές χωματερές, ανάμεσα στις οποίες βρίσκονται οι τρεις είσοδοι του καταυλισμού. Αυτός είναι ο τελευταίος δρόμος στοιχειωδώς προσβάσιμος από μεγαλύτερα οχήματα, όπως ασθενοφόρα, πυροσβεστικά και σχολικά λεωφορεία. Τα ενδότερα του οικισμού είναι προσπελάσιμα μόνο μέσω κακοτράχαλων στενών χωματόδρομων που μετατρέπονται σε ποτάμια όταν βρέχει. 

Επιπλέον, το Σοφό παραμένει αποκλεισμένο από τα μέσα μαζικής μεταφοράς. Για να γίνει πιο κατανοητό, φανταστείτε ότι θέλετε να διανύσετε τα επτά χιλιόμετρα που χωρίζουν το Σοφό από το κέντρο του Ασπροπύργου για να πάτε στο δημαρχείο. Ξεκινάτε με τα πόδια και περπατάτε σε έναν χωματόδρομο γεμάτο από σωρούς σκουπιδιών. Μετά από μισή ώρα φτάνετε στον κοντινό οικισμό Ρουπάκι, περιμένετε το λεωφορείο (με τα αραιά δρομολόγια), και 20 λεπτά αφού επιβιβαστείτε, φτάνετε στον προορισμό σας. Συνολικά έχετε δαπανήσει τουλάχιστον μία ώρα για μια απόσταση 15 λεπτών οδήγησης.

Εκεί όπου μόνο τα σκουπίδια ανθίζουν

Την απομονωμένη τοποθεσία του καταυλισμού εκμεταλλεύονται πλήθος ιδιωτών και επιχειρήσεων, που έχουν μετατρέψει την περιοχή σε παράνομη ανοιχτή χωματερή. Χρησιμοποιώντας δορυφορικές εικόνες από το καλοκαίρι του 2023, μετρήσαμε ότι οι χωματερές καλύπτουν 92 στρέμματα, έκταση περίπου όσο το 20% του Σοφού. Συνυπολογίζοντας το ύψος των σωρών, μιλάμε για χιλιάδες τόνους απορριμμάτων, σε εγγύτητα λίγων μέτρων από τις ρόμικες κατοικίες.

Μέσα στους σωρούς βρίσκουμε κυρίως προϊόντα εκσκαφών και οικοδομικών εργασιών: σπασμένα τούβλα, σακιά με σοβά και τσιμέντο, θριμματισμένα είδη υγιεινής και θερμομονωτικά υλικά. Δεδομένου ότι τα σπίτια των Ρομά δεν κατασκευάζονται από τα παραπάνω υλικά, είναι προφανές ότι τα περισσότερα από τα απορρίμματα προέρχονται από ιδιώτες ή κατασκευαστές.

Από τη χαρτογράφηση άλλων παράνομων χωματερών της ίδιας περιόδου στον Ασπρόπυργο, γίνεται σαφές ότι το φαινόμενο δεν αποτελεί ίδιον του Σοφού, αλλά απαντάται στα πέριξ όλων των ρόμικων καταυλισμών και σε θέσεις όπου υπήρχε καταυλισμός παλαιότερα. Το πυκνό δίκτυο χωματόδρομων χαμηλής κυκλοφορίας, η έλλειψη δημοτικού φωτισμού και υπηρεσιών αποκομιδής απορριμμάτων και οι απομονωμένες τοποθεσίες τους, καθιστούν τους καταυλισμούς ιδανικούς για όσους επιθυμούν να παρακάμψουν τα κόστη των επίσημων οδών απόρριψης μπάζων και σκουπιδιών. 

Η δημοτική αρχή Ασπροπύργου δεν παραδέχεται διαχρονικά τις ευθύνες της σχετικά με την παράνομη ρίψη μπαζοσκουπιδιών πέριξ των ρόμικων καταυλισμών. Ο νυν δήμαρχος κ. Ηλίας, σε συνέντευξή του στο ΣΚΑΪ (2/12/2024), επέρριψε τις ευθύνες τους Ρομά που «καίνε μπαζοσκουπίδια για να μπορέσουν να φέρουν κι άλλα». 

Ο πρόεδρος του καταυλισμού Βασίλης Σαμπάνης τον διαψεύδει: «Μπάζα πετάνε εταιρείες από όλη την Αττική. Ακόμη κι αν καθαρίσει τώρα ο Δήμος, δεν θα σταματήσουν». Όπως λέει, οι κάτοικοι περιπολούν οι ίδιοι για τα φορτηγά που καταφθάνουν γεμάτα μπάζα. Καλεί δε τον δήμαρχο να εγκαταστήσει κάμερες στα κοντινά εργοστάσια και να επιβάλει κυρώσεις. 

Κάμερες όμως υπάρχουν και καταγράφουν. Σύμφωνα με βιντεοληπτικό υλικό (1’45’’) από drone του Δήμου Ασπροπύργου και της Πολιτικής Προστασίας που ανέδειξε ο Γιάννης Σουλιώτης στην εκπομπή Prime Time, φορτηγά που «δεν μοιάζουν με οχήματα που χρησιμοποιούν οι Ρομά» αδειάζουν μπάζα στα περίχωρα των καταυλισμών. Οι δημοτικές αρχές και η αστυνομία δεν φαίνεται να αναλαμβάνουν κάποια δράση εναντίων τους. 

Αντίθετα, όπως λέει ο κ. Βασίλης Σαμπάνης, «αστυνομία στους καταυλισμούς υπάρχει μόνο για τον ρατσισμό», επιβάλλοντας πρόστιμα στους Ρομά που μαζεύουν σίδερα για το μεροκάματο.

Τρεις δήμαρχοι, ένα αντιτσιγγάνικο καπέλο

Οι Ρομά έχουν αναπτύξει διάφορες στρατηγικές επιβίωσης για να ανταπεξέλθουν στη διαχρονική στέρηση σταθερών υποδομών κοινής ωφέλειας. Όμως, όλοι με τους οποίους μιλήσαμε συμφωνούν στο ίδιο: «Τίποτα απ’ αυτά δεν θα συνέβαινε, αν ο δήμος εξασφάλιζε σταθερές υποδομές και αξιοπρεπή στέγαση».

Και οι τρεις τοπικές κυβερνήσεις, όμως, από το 1995 μέχρι σήμερα, αρνούνται να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης στους καταυλισμούς.

Πρόσφατα, ο δήμαρχος κ. Ιωάννης Ηλίας χαρακτήρισε τους Ρομά «πρόβλημα» (ΣΚΑΪ, 02/12/2024, 0’25’’) και απέρριψε το αίτημα να συνδεθεί το Σοφό με το δίκτυο ύδρευσης μεταθέτοντας την ευθύνη στην ΕΥΔΑΠ, όπως καταγγέλλει το Δίκτυο για τα Κοινωνικά και Πολιτικά Δικαιώματα σε ρεπορτάζ της ΕΦΣΥΝ. Δεν είναι στην αρμοδιότητά του, δήλωσε. Το Δίκτυο όμως υποστηρίζει ότι, σύμφωνα με τους εργαζόμενους της ΕΥΔΑΠ, η εταιρεία είναι υποχρεωμένη να συνδέσει τον καταυλισμό με το δίκτυο ύδρευσης, εφόσον ο δήμος καταθέσει το σχετικό αίτημα.

Αντίστοιχη συμπεριφορά έχουν επιδείξει και οι προηγούμενοι δήμαρχοι Νικόλαος Μελετίου (2006 – 2023) και Γεώργιος Λιάκος (1995 – 2006). Ο κ. Μελετίου δήλωσε στο Reporters United ότι αρνήθηκε τη ρευματοδότηση του καταυλισμού, καθώς «τα οικόπεδα των Ρομά είναι καταπατημένα». Ο κ. Λιάκος μας απάντησε ότι προσπάθησε μια φορά να ιδρύσει χώρο μετεγκατάστασης με υποδομές δίπλα στη χωματερή Φυλής αλλά απέτυχε, μετακυλίοντας την ευθύνη στους ίδιους τους Ρομά, οι οποίοι, όπως είπε, «δεν έδειξαν συνεργάσιμη συμπεριφορά». Δεν ήθελαν να ζήσουν δίπλα στα σκουπίδια, απαντούν οι ίδιοι.

Διαβάστε ολόκληρες τις απαντήσεις του κ. Λιάκου και του κ. Μελετίου.

Ανεξαρτήτως των επιχειρημάτων του κάθε δημάρχου, η στέρηση υποδομών είναι κοινή πολιτική ατζέντα στον Ασπρόπυργο. Ο πρώην δήμαρχος κ. Μελετίου δεν δίστασε να εξηγήσει τον λόγο έξω απ’ τα δόντια: «Καμία περιοχή δεν σηκώνει στον Ασπρόπυργο να γίνει καταυλισμός Ρομά. Δεν υπάρχει χώρος». 

Η διατήρηση των Ρομά στο περιθώριο βολεύει τόσο την εκάστοτε δημοτική αρχή όσο και την τοπική επιχειρηματικότητα, όπως τεκμηριώνει μέρος της παρούσας έρευνας που δημοσιεύθηκε στα αγγλικά για το περιοδικό Berliner Gazette. Δήμαρχοι και δημοτικοί σύμβουλοι ανά τα χρόνια χρεώνουν στους Ρομά το πρόβλημα της ρύπανσης, στοχοποιώντας τους ως παραβάτες. 

Αυτό εξυπηρετεί έναν διπλό σκοπό: «Αφενός εκτρέπει την οργή των ντόπιων μακριά από τους βιομηχανικούς ρυπαντές, προς μια ήδη περιθωριοποιημένη κοινωνική ομάδα. Αφετέρου, διατηρεί μια αμοιβαίως επωφελή συμφωνία μεταξύ κράτους και τοπικών βιομηχανιών» (Berliner Gazzete, 2024). Όπως γράφουν οι Χολέβα και Σμυρνιώτης σε επιστημονική εργασία του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, οι Ρομά αποτελούν αόρατα εργατικά χέρια στην άτυπη αγορά ανακυκλώσιμων. Αυξάνουν τα εγχώρια ποσοστά ανακύκλωσης χωρίς να επιβαρύνουν το κρατικό σύστημα και τροφοδοτούν τις βιομηχανίες του Ασπροπύργου με φθηνότερες πρώτες ύλες.

Τα χαμένα λεφτά της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Κι ενώ οι ρόμικοι καταυλισμοί σε όλο τον Ασπρόπυργο παραμένουν ακόμη χωρίς υποδομές, σύμφωνα με έγγραφο της Διεύθυνσης Αναπτυξιακών Προγραμμάτων του υπουργείου Εσωτερικών, έχουν διατεθεί κονδύλια ύψους 5.359.280 ευρώ για έργα υποδομών σε ρόμικους καταυλισμούς, αλλά και σε άλλες περιοχές του Δήμου. 

Σύμφωνα με το έγγραφο, μεταξύ 2004 και 2011 (επί δημαρχίας Λιάκου και  Μελετίου) εντάχθηκαν για χρηματοδότηση πέντε έργα που αφορούσαν τη στέγαση των Ρομά σε οικίσκους, την αποκομιδή μπάζων, τη δημιουργία αποχέτευσης ομβρίων υδάτων και την (απροσδιόριστη) «αντιμετώπιση προβλημάτων στα παραπήγματα». 

Ο Δήμος Ασπροπύργου δεν δίστασε να λάβει τις χρηματοδοτήσεις, παρόλη τη σταθερή άρνησή του να παρέχει υποδομές στους καταυλισμούς. Όμως, οι Ρομά υποστηρίζουν ότι δεν έδωσε ποτέ τα χρήματα για τον σκοπό που προορίζονταν, με τις επικρατούσες συνθήκες στους καταυλισμούς να συνηγορούν. «Το 2011 περίπου είχαν έρθει πολλά λεφτά απ’ έξω», λέει ο Γιάννης Σαμπάνης, ενώ ο Βασίλης Σαμπάνης προσθέτει ότι τα «έφαγαν οι Δήμοι», και ζητάει να γίνει σχετική έρευνα.

Τις υποψίες των Ρομά για κακοδιαχείριση συμμεριζόταν ο βουλευτής (του ΣΥΡΙΖΑ τότε) Πέτρος Τατσόπουλος, όταν το 2013 κατέθεσε σχετικό κοινοβουλευτικό ερώτημα, αλλά και η Εφημερίδα των Συντακτών σε ρεπορτάζ της το 2015, όταν ο Δημήτρης Αγγελίδης έγραφε ότι τα κονδύλια «φαίνεται να έχουν χρησιμοποιηθει αλλού». 

Πού αλλού; 

Η συνέλευση κατοίκων από την Ελευσίνα «Άγρια Δύση» αναφέρει σε κείμενό της αναρτημένο στο διαδίκτυο ότι ο πρώην δήμαρχος κ. Μελετίου δήλωσε κατά τη διάρκεια δημοτικού συμβουλίου, σχετικά με το κονδύλι για την αποχέτευση, πως «τα πήρε από τους γύφτους και τα έριξε στο κέντρο του Ασπροπύργου». Σύμφωνα με το ίδιο κείμενο, ο δήμαρχος ισχυρίστηκε πως «και οι γύφτοι περνάνε από εκεί».  

«Γιατί, δεν περνάνε οι γύφτοι από το κέντρο του Δήμου;» επέμεινε ο πρώην δήμαρχος κ. Μελετίου όταν τον ρωτήσαμε σχετικά. Δηλώνει, πάντως, ότι «όλα γίνανε νόμιμα», ότι τα έργα πραγματοποιήθηκαν σε όλες τις περιοχές του Δήμου αλλά και στους καταυλισμούς «Νέα Ζωή» και «Νεόκτιστα», αλλά «όχι στο Σοφό», γιατί ο καταυλισμός δημιουργήθηκε αργότερα. 

Το υπουργείο Εσωτερικών και ο δήμος Ασπροπύργου δεν απάντησαν στα ερωτήματα του Reporters United και δεν παρείχαν οποιοδήποτε αποδεικτικό έγγραφο για τη διάθεση των κονδυλίων. 

Μπαλάκι ευθυνών τα ανθρώπινα δικαιώματα

Για καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων κάνει λόγο ο Σύλλογος Αλληλεγγύης στους Ρομά ΑΜΑΛ. Απευθύναμε σχετικές ερωτήσεις στον δήμο Ασπροπύργου, στο υπουργείου Εσωτερικών (ΥΠΕΣ), στη Γενική Γραμματεία Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Καταπολέμησης της Φτώχειας και στην Αποκεντρωμένη Διοίκηση. Ο Δήμος και το ΥΠΕΣ δεν απάντησαν. Από τις απαντήσεις των άλλων υπηρεσιών προκύπτει μια γενικευμένη γραφειοκρατική παράλυση και μια απόπειρα μετάθεσης ευθυνών από τον έναν στον άλλο, με τελικό αποδέκτη τον δήμο, στου οποίου την ευθύνη βρίσκεται η στέγαση και η παροχή υποδομών (Ν3463/2004, Α5/696/25.4.1983, ΚΥΑ23641/2003, Ν4483/2017).

Το ερώτημα δέχτηκε να απαντήσει ευθέως μόνο η κ. Κατερίνα Γιάντσιου, πρώην Ειδική Γραμματέας Κοινωνικής Ένταξης Ρομά (2016-2019): 

«Είναι καθαρά στην αρμοδιότητα του δήμου. Το επόμενο βήμα της Γραμματείας, αν δεν τελείωνε η θητεία μου, ήταν να απευθυνθεί στον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου για καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Είχαμε κάνει προεργασία. Σε περίπτωση που δεν αρκούσε η παρέμβαση του Εισαγγελέα να προτρέψει / υποχρεώσει τους δήμους ως προς την ανάληψη των ευθυνών τους, σκοπεύαμε ακόμη και να διερευνήσουμε τη δυνατότητα προσφυγής στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο». Μέχρι σήμερα, καμία τέτοια διαδικασία δεν έχει κινηθεί. 

Διαβάστε τις απαντήσεις της Αποκεντρωμένης Διοίκησης, της ΓΓ Κοινωνικής Αλληλεγγύης και την πλήρη δήλωση της κ. Γιάντσιου.

Το Σοφό απειλείται ξανά

Στο μεταξύ, ένα είναι σίγουρο: Οι ρόμικοι καταυλισμοί παραμένουν στο αστικό περιθώριο. Αποκομμένοι από τις άγκυρες που συνιστούν οι σταθερές υποδομές, με την κατάστασή τους να μην ξεπερνά ποτέ το εφήμερο. 

Σε αυτή τη διαρκή προσωρινότητα, κάποιοι κάτοικοι του καταυλισμού φοβούνται ότι θα ξαναεκτοπιστούν σύντομα λόγω των νέων φυλακών (νυν Κορυδαλλού), που χτίζονται δύο χιλιόμετρα πιο πάνω. 

Το δεύτερο μέρος της έρευνας, που θα δημοσιευτεί προσεχώς, αποκαλύπτει ότι ο σημερινός φόβος εκτοπισμού δεν είναι μεμονωμένο γεγονός, αλλά μία ακόμη επανάληψη ενός διαχρονικού μοτίβου εξαναγκασμένης κινητικότητας και διωγμών της ρόμικης κοινότητας, που εκτυλίσσεται στον Ασπρόπυργο τα τελευταία 35 χρόνια.