Μέσα στο 2019 και το 2020, το πανίσχυρο λόμπι των καπνοβιομηχανιών αξιοποίησε την απροθυμία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να εγγυηθεί πραγματική διαφάνεια, ούτως ώστε να ασκήσει πιέσεις και να προωθήσει τα συμφέροντά του, μέσα από συναντήσεις με ανώτερους αξιωματούχους των Βρυξελλών για τις οποίες ελάχιστα είναι γνωστά στους Ευρωπαίους πολίτες παρά την προβλεπόμενη νομοθεσία.
Αυτά είναι το βασικό συμπέρασμα της έκθεσης Targeting the European Commission: The 7 Lobbying Techniques of Big Tobacco (Στοχεύοντας την Ευρωπαϊκή Επιτροπή: Οι 7 Τακτικές Λόμπινγκ του Big Tobacco), που διεξήγαγαν από κοινού η Ευρωπαϊκή Συμμαχία για τη Δημόσια Υγεία (EPHA) και το Παρατηρητήριο της Ευρώπης των Πολυεθνικών (CEO) σε συνεργασία με το διεθνές παρατηρητήριο της αγοράς του καπνού STOP, και παρουσιάζει κατ’ αποκλειστικότητα στην Ελλάδα το Reporters United.
Η δημοσίευση της έκθεσης βασίζεται σε περισσότερα από 100 έγγραφα από συνολικά οκτώ γενικές διευθύνσεις (DG) της Κομισιόν, τα οποία διατέθηκαν στους ερευνητές ύστερα από την πραγματοποίηση σχετικών αιτημάτων βάσει της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για το Δικαίωμα της Πρόσβασης στην Πληροφορία (Freedom of Information). Η έκθεση έρχεται σε μια καθοριστική συγκυρία.
Εντός του 2021, επίκειται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή η αναθεώρηση της Οδηγίας για τα Προϊόντα Καπνού (Tobacco Products Directive) και, όπως δήλωσε στο Reporters United ο Olivier Hoedeman, που συμμετείχε στην έκθεση εκ μέρους του CEO, «η άσκηση πιέσεων από τις καπνοβιομηχανίες προκειμένου να αποφύγουν την επιβολή ισχυρότερων ελέγχων θα γίνει πιο έντονη».
Σε αυτό το πλαίσιο, πρόσθεσε ο Χέντεμαν, «είναι πλέον καιρός η Ευρωπαϊκή Ένωση να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της προκειμένου να διασφαλίσει πως η άσκηση πίεσης από το λόμπι των καπνοβιομηχανιών, που σκοπό έχει την επιρροή σε δημόσιους αξιωματούχους, θα αντιμετωπιστεί με ουσιαστικότερο έλεγχο και διαφάνεια».
Οι επτά τεχνικές της καπνοβιομηχανίας
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. To 2019 η αξία της παγκόσμιας βιομηχανίας του καπνού εκτιμώνταν πως ξεπερνούσε τα 800 δισ. δολάρια.
Για δεκαετίες, αξιοποιώντας την ισχύ και την οικονομική δύναμή τους, οι μεγάλες καπνοβιομηχανίες προσπάθησαν να επηρεάσουν τον πολιτικό σχεδιασμό σε ανώτατο επίπεδο προκειμένου να προασπίσουν τα συμφέροντα του κλάδου τους.
Με βάση την έκθεση των EPHA, CEO και STOP, στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης αυτό συμβαίνει μέσα από την επιστράτευση επτά κύριων τακτικών. Οι καπνοβιομηχανίες:
- Προωθούν αναλήθειες
- Καθυστερούν το ρυθμιστικό πλαίσιο
- Παρουσιάζουν τους εαυτούς τους ως θύματα
- Διαμαρτύρονται στους ρυθμιστικούς φορείς
- Εκμεταλλεύονται χώρες εκτός ΕΕ
- Πιέζουν για την προώθηση νέων τεχνολογιών
- Στρέφουν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή εναντίον των κρατών-μελών
Η προώθηση αναληθειών είναι ένας βασικός άξονας γύρω από τον οποίο οι καπνοβιομηχανίες εστιάζουν την άσκηση πίεσης προς την Κομισιόν. Αυτό μπορεί να συμβαίνει μέσα από την αξιοποίηση επιστημονικών δημοσιεύσεων, οι οποίες όμως είτε δεν έχουν υποβληθεί σε αξιολόγηση (peer review), είτε πρόκειται για μελέτες που έχουν χρηματοδοτήσει οι ίδιες οι καπνοβιομηχανίες.
Τον Οκτώβριο του 2019, για παράδειγμα, σε συνάντησή της με διεύθυνση της Επιτροπής η British American Tobacco βάσισε την επιχειρηματολογία της σε μελέτη που η ίδια είχε χρηματοδοτήσει.
Μέσω της άσκησης πίεσης, επίσης, οι καπνοβιομηχανίες προσπαθούν να καθυστερήσουν την επιβολή ελέγχου ή παρουσιάζουν τους εαυτούς τους ως θύματα, για παράδειγμα λόγω των διαφυγόντων κερδών που έχουν από τη διάθεση λαθραίων τσιγάρων.
Ωστόσο, όπως επισημαίνεται στην έρευνα, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς όπως τα παρουσιάζουν: Πρώτον, από δεκαετίες έχει διαπιστωθεί η συμμετοχή των μεγάλων καπνοβιομηχανιών στην παράνομη διακίνηση τσιγάρων και, δεύτερον, το ύψος των «χαμένων εσόδων» μεγεθύνεται και πάλι μέσα από μελέτες που οι ίδιες χρηματοδότησαν.
Ίσως όμως η πιο σημαντική τακτική είναι αυτή που φαίνεται η πιο ανώδυνη, ή ακόμα η πιο αθώα: Η προώθηση των νέων τεχνολογιών. Με την επίγνωση ότι τουλάχιστον στην ευρωπαϊκή αγορά οι μέρες του παραδοσιακού τσιγάρου είναι μετρημένες, το λόμπι του Big Tobacco σπρώχνει τους καταναλωτές στα λεγόμενα Προϊόντα Νέας Γενιάς (NGP) όπως το ηλεκτρονικό τσιγάρο και τα προϊόντα θερμαινόμενου καπνού. Η στρατηγική έγκειται στη διαφοροποίηση των νέων προϊόντων από τα παραδοσιακά τσιγάρα, με το επιχείρημα ότι τα νέα προϊόντα βοηθούν τους καπνιστές να κόψουν το κάπνισμα. Το κρίσιμο εδώ είναι πως η καπνοβιομηχανία (με πρώτη την Philip Morris και το iqos) έχει ήδη ένα διαρκώς αυξανόμενο μερίδιο στα νέα προϊόντα με προφανή σκοπό να συμψηφίσει έτσι την απώλεια εσόδων από την πτώση των πωλήσεων τσιγάρων.
Έρευνα του Πανεπιστημίου του Bath έδειξε πως αυτά τα προϊόντα στοχεύουν στο «να επαναφέρουν τη βιομηχανία σε ένα στάτους “κανονικότητας”, σαν να πρόκειται για έναν υπεύθυνο επιχειρηματικό κλάδο με ένα νόμιμο προϊόν». Με άλλα λόγια, μετά από δεκαετίες δηλαδή κατά τις οποίες η βιομηχανία δικαιολογημένα ενοχοποιήθηκε για τη ζημιά από το κάπνισμα, τώρα, σχολιάζει η έκθεση του CEO, «μέσω του λόμπινγκ των νέων προϊόντων παρουσιάζει η ίδια τον εαυτό της σαν μέρος της λύσης και όχι ως το ίδιο το πρόβλημα».
Προστασία από τις καπνοβιομηχανίες – στα χαρτιά
Προκειμένου να αντιμετωπιστεί η επιρροή των καπνοβιομηχανιών στην ανάπτυξη των πολιτικών γύρω από τη δημόσια υγεία, το 2005 αναπτύχθηκε και τέθηκε σε εφαρμογή από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας η Σύµβαση Πλαίσιο για τον έλεγχο του Καπνού.
Η Σύμβαση Πλαίσιο προσφέρει σαφείς οδηγίες, οι οποίες δεν σχετίζονται απλώς με το πώς μπορούν να μειωθούν οι θάνατοι που οφείλονται στο κάπνισμα, αλλά και με το πώς οι πολιτικές σχετικά με τη δημόσια υγεία μπορούν να προστατευτούν από την επιρροή της καπνοβιομηχανίας.
Συγκεκριμένο άρθρο (5.3) ορίζει πως οι πολιτικές δημόσιας υγείας σε ζητήματα σχετικά με τον καπνό θα πρέπει να προστατεύονται από εμπορικά και άλλα συμφέροντα. Ωστόσο, παρότι η Ευρωπαϊκή Ένωση καθώς και όλα τα κράτη μέλη έχουν κυρώσει την Σύμβαση Πλαίσιο, η μελέτη συμπεραίνει πως η επιβολή ουσιαστικών μέτρων για την αποφυγή της επιρροής των καπνοβιομηχανιών δεν έχει καταστεί εφικτή.
Ένας λόγος που συμβαίνει αυτό είναι πως, σε πολύ μεγάλο βαθμό, το περιεχόμενο των συναντήσεων ανάμεσα σε αξιωματούχους των γενικών διευθύνσεων της Επιτροπής και εκπροσώπων των συμφερόντων των καπνοβιομηχανιών παραμένει άγνωστο στους Ευρωπαίους πολίτες. Απαντώντας στα αιτήματα για χορήγηση εγγράφων που κατέθεσαν οι ερευνητές, οι γενικές διευθύνσεις της Κομισιόν για παράδειγμα είχαν αφαιρέσει τα ονόματα των εκπροσώπων των καπνοβιομηχανιών, με την πρόφαση της προστασίας των προσωπικών δεδομένων.
Ωστόσο, όπως επισημαίνεται στην έκθεση, από τη στιγμή που η πιθανή επιρροή των συγκεκριμένων ιδιωτών αφορά εκατομμύρια πολίτες, δεν τίθεται ακριβώς ζήτημα προστασίας της ανωνυμίας.
Το 2016, η έρευνα της Ευρωπαίας Συνηγόρου για τη διαφάνεια γύρω από το λόμπι του καπνού συμπέρανε πως «η άρνηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για διαδικτυακή δημοσίευση των λεπτομερειών από όλες τις συναντήσεις που έχουν οι υπηρεσίες και το προσωπικό της με τη καπνοβιομηχανία συνιστά κακοδιοίκηση».
Ύστερα από την πραγματοποίηση σχετικών αιτημάτων, στους ερευνητές έγιναν διαθέσιμα συνολικά περισσότερα από 100 έγγραφα από οκτώ διαφορετικές γενικές διευθύνσεις (DG) εντός της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Κάθε γενική διεύθυνση έδωσε διαφορετικές απαντήσεις, αποδεικνύοντας πως δεν υπήρχε μια κοινή συνισταμένη.
Μόνο μια εξ αυτών των διευθύνσεων, η γενική διεύθυνση Ασφάλειας Τροφίμων και Υγείας (SANTE), δημοσιεύει λεπτομέρειες από τις συναντήσεις με εκπροσώπους της καπνοβιομηχανίας – αλλά δεν είναι ούτε η μόνη αρμόδια σχετικά, ούτε η μόνη που έχουν βάλει στο στόχαστρο οι βιομήχανοι.
Η Έκθεση συμπεραίνει πως όποιες τακτικές και εάν αξιοποιούν οι καπνοβιομηχανίες για να προωθήσουν τα συμφέροντά τους η πίεση θα ήταν σαφώς λιγότερο σημαντική εάν οι γενικές διευθύνσεις της Κομισιόν τηρούσαν την υποχρέωσή τους για περιορισμό των επαφών μαζί τους, και πραγματοποιούσαν τις απολύτως απαραίτητες συναντήσεις – ποτέ όμως κατ’ ιδίαν.
Ελληνικό λόμπινγκ προς την Κομισιόν
Στις συναντήσεις ή απόπειρες για ορισμό συναντήσεων που καταγράφονται κατά τα δύο περασμένα χρόνια από την Επιτροπή συμπεριλαμβάνονται και δύο περιστατικά ελληνικού ενδιαφέροντος.
Το πρώτο αφορά μια επαφή που έγινε ανάμεσα στη γνωστή ελληνική καπνοβιομηχανία Karelias και τη γενική διεύθυνση Ασφάλειας Τροφίμων και Υγείας (SANTE) της Επιτροπής. Το Reporters United επικοινώνησε με την εταιρεία ζητώντας να πληροφορηθεί ως προς το είδος της επαφής και το τι περιλάμβανε, αλλά δεν έλαβε απάντηση έως και τη δημοσίευση του ρεπορτάζ.
Το δεύτερο αφορά την προσφυγή συνδέσμων προμηθευτών προϊόντων ατμίσματος, ανάμεσα στους οποίους και του Συνδέσμου Ελληνικών Επιχειρήσεων Προϊόντων Ατμίσματος (ΣΕΕΠΑ), στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 28 Φεβρουαρίου 2019, σχετικά με τροπολογία της ελληνικής κυβέρνησης ως προς την διάθεση προϊόντων ηλεκτρονικού τσιγάρου που δεν περιέχουν νικοτίνη στην ελληνική αγορά και την απαγόρευση διάθεσης προϊόντων που περιείχαν άλλες ουσίες.
Απευθυνόμενοι στην Επιτροπή, οι σύνδεσμοι υποστήριζαν πως η τροπολογία της ελληνικής κυβέρνησης παρεμπόδιζε την ελεύθερη διακίνηση προϊόντων εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης και είχαν ζητήσει την πραγματοποίηση ανοικτής διαβούλευσης με τη συμμετοχή των ενδιαφερόμενων. Εκ του αποτελέσματος, το αίτημα δεν έγινε δεκτό.
Το Reporters United επικοινώνησε με την ΣΕΕΠΑ και ζήτησε ένα σχόλιο σχετικά με το αίτημα που είχε εκφραστεί προς την Επιτροπή, καθώς και να ενημερωθεί για το εάν υπήρξε κάποια σχετική εξέλιξη. Έως και τη μέρα δημοσίευσης του ρεπορτάζ δεν λάβαμε κάποια απάντηση.
Το στοίχημα του 2021
Εντός του 2021 αναμένεται η αναθεώρηση της Οδηγίας για τα Προϊόντα Καπνού από την Κομισιόν, αλλά οι γενικές διευθύνσεις στις οποίες ασκούνται πιέσεις από τα συμφέροντα των καπνοβιομηχανιών εξακολουθούν να δείχνουν ανίσχυρες να προστατευτούν.
Όπως επισημαίνει στο Reporters United ο Χέντεμαν, σε αίτημα κατάθεσης εγγράφων που κατέθεσε την περασμένη άνοιξη η ερευνητική ομάδα που συνέταξε την μελέτη, ζήτησαν από την Κομισιόν να τους ενημερώσει για τους κανόνες, τις οδηγίες και την καθοδήγηση που δίνεται στους αξιωματούχους που αλληλεπιδρούν με την καπνοβιομηχανία, ούτως ώστε να ξεκαθαριστεί ποιου είδους επαφές είναι θεμιτό να γίνονται.
Αλλά φαίνεται πως δεν υπάρχει κάποιο επίσημο πλαίσιο. «Προκειμένου να προστατευτεί η διαμόρφωση πολιτικής από την επιρροή της καπνοβιομηχανίας απαιτείται μια οριοθετημένη πολιτική που να αφορά όλη την Κομισιόν», είπε ο Χέντεμαν.
«Και σε αντίθεση με ό,τι έχει ισχυριστεί στο παρελθόν η Κομισιόν, το ισχύον πλαίσιο ηθικών κανόνων, δηλαδή ο Κώδικας Δεοντολογίας για τους Επιτρόπους και οι κανονισμοί που αφορούν το προσωπικό, δεν επαρκούν».
