Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στην Εφημερίδα των Συντακτών. Η αγγλική εκδοχή της συνέντευξης δημοσιεύθηκε στο Investigate Europe. Διαβάστε το πρώτο, το δεύτερο και το τρίτο μέρος της έρευνας του Investigate Europe και της ΕφΣυν για τα Μυστικά του Συμβουλίου.
Η Εμιλι Ο’ Ράιλι ξεκίνησε την καριέρα της ως δημοσιογράφος τη δεκαετία του ’70. Το 2013 εξελέγη για πρώτη φορά Ευρωπαία Συνήγορος του Πολίτη, για να επανεκλεγεί στην ίδια θέση το 2019. Με ιστορικές αποφάσεις της η Ο’ Ράιλι έχει κατηγορήσει το Συμβούλιο της Ε.Ε. για κακοδιοίκηση λόγω της αδιαφάνειας στη λήψη των αποφάσεων.
Το 2018 η ομάδα της Ο’ Ράιλι ερεύνησε κατά πόσο είναι δυνατή η πρόσβαση των Ευρωπαίων πολιτών στα έγγραφα και τις πληροφορίες που χρησιμοποιεί το Συμβούλιο για να πάρει αποφάσεις. «Το θέμα αγγίζει ευθέως όχι μόνο το ζήτημα νομιμότητας της Ε.Ε., αλλά και τις θεμελιώδεις ελευθερίες των Ευρωπαίων πολιτών, οι οποίοι έχουν από τις Συνθήκες της Ε.Ε. το δικαίωμα να συμμετέχουν στη δημοκρατική ζωή της Ενωσης», λέει η Εμιλι Ο’ Ράιλι στην ΕφΣυν.
Το πρόβλημα με την πρόσβαση στα έγγραφα οφείλεται στο ότι οι θεσμοί της Ε.Ε. ελέγχουν τη στρόφιγγα. Μπορούν να αποφασίσουν αν θα δημοσιευθεί ολόκληρο ένα έγγραφο, αν θα δημοσιευθεί μέρος του, ή και καθόλου.
Εμιλι Ο’ Ράιλι, Ευρωπαία Συνήγορος του Πολίτη
Το Συμβούλιο απαρτίζεται από εκπροσώπους των 27 κυβερνήσεων. Σημαντικό ρόλο στις διαδικασίες παίζουν τα προπαρασκευαστικά όργανα, κατώτερα κλιμάκια όπου διπλωμάτες και εκπρόσωποι κυβερνήσεων σε μεγάλο βαθμό διαμορφώνουν τις αποφάσεις του Συμβουλίου, αφού καλύπτουν μεγάλο μέρος των διαπραγματεύσεων πριν τελικά οι κυβερνήσεις καθίσουν στο τραπέζι για τις τελικές αποφάσεις.
«Ανακαλύψαμε ότι οι θέσεις των κρατών-μελών δεν καταγράφονται [στα προπαρασκευαστικά όργανα]», λέει η κ. Ο’ Ράιλι στο Investigate Europe. «Τα πρακτικά ανέφεραν πληροφορίες όπως “μία χώρα διαφώνησε” ή “μια ομάδα κρατών διαφώνησε” αλλά ποτέ δεν έλεγαν “Ιρλανδία” ή “Γερμανία”. Επίσης παρατηρήσαμε ότι σχεδόν αυτοματοποιημένα στα περισσότερα έγγραφα υπήρχε η σφραγίδα “περιορισμένης πρόσβασης” (“limité”). Μπορεί να ήταν το μενού με το τι έφαγε για μεσημεριανό ο πρέσβης -εντάξει, ίσως υπερβάλλω λίγο εδώ-, αλλά σε όλα υπήρχε η σφραγίδα “LIMITÉ”, “LIMITÉ”, “LIMITÉ ”…».
Η τάση του Συμβουλίου να διατηρεί την πληροφορία κρυφή οφείλεται και σε αυτό που η Εμιλι Ο’ Ράιλι χαρακτηρίζει ως μια θεμελιώδη αντίφαση στους κόλπους του ενωσιακού οργάνου. «Το Συμβούλιο βλέπει τον εαυτό του σαν μια ομάδα διπλωματών που λειτουργεί σε μια διπλωματική σφαίρα με όρους εμπιστευτικότητας», σχολιάζει η κ. Ο’ Ράιλι. «Και αυτό, παρά το γεγονός ότι από τεχνική και νομική πλευρά είναι ένα νομοθετικό όργανο».
«Νομίζω ότι το πρόβλημα με την πρόσβαση στα έγγραφα οφείλεται στο γεγονός ότι οι θεσμοί της Ε.Ε. ελέγχουν τη στρόφιγγα», σχολιάζει η κ. Ο’ Ράιλι. «Μπορούν να αποφασίσουν αν θα δημοσιευθεί ολόκληρο ένα έγγραφο, αν θα δημοσιευθεί μέρος του, ή και καθόλου. Και πιθανότατα οι θεσμοί αισθάνονται σήμερα αρκετή αυτοπεποίθηση από το γεγονός ότι ελάχιστοι προσφεύγουν στη Δικαιοσύνη. Μπορούν να αρνούνται [την πρόσβαση στα έγγραφα] παραμένοντας ατιμώρητοι για τις πράξεις τους».
Σε αρκετές υποθέσεις του το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ενωσης έχει κρίνει ότι χρειάζεται περισσότερη διαφάνεια στη λειτουργία του Συμβουλίου, ωστόσο οι αποφάσεις του έχουν μικρή επιρροή στις πρακτικές που τελικά ακολουθούν οι κυβερνήσεις. Μια σημαντική απόφαση ξεκίνησε με πρωτοβουλία της Access Info Europe, οργάνωσης που δραστηριοποιείται σε θέματα διαφάνειας. Η Access Info Europe ζήτησε πληροφορίες για τις θέσεις που εξέφρασαν τα κράτη-μέλη στο πλαίσιο αναθεώρησης ενός ενωσιακού νόμου, ωστόσο το αίτημά της απορρίφθηκε.
Η οργάνωση προσέφυγε στο ΔΕΕ το οποίο αποφάσισε το 2013 ότι τα έγγραφα έπρεπε να δημοσιευθούν. To ΔΕΕ υποστήριξε ότι το Συμβούλιο δεν είχε δικαίωμα να απαλείφει ή να καλύπτει τα ονόματα των κρατών-μελών στα έγγραφα που αναφέρονταν στις διαπραγματεύσεις μεταξύ των κρατών-μελών, καθώς οι πολίτες είχαν το δικαίωμα να γνωρίζουν τι λέει η κυβέρνησή τους όταν τους εκπροσωπεί.
Η αδιαφάνεια του Συμβουλίου όμως είναι πολύ σκληρή για να πεθάνει. Για να παρακάμψει τη δικαστική απόφαση, το Συμβούλιο έβαλε σε εφαρμογή ένα τέχνασμα: «Διαβάζοντας την απόφαση, κάποιος θα μπορούσε να σκεφτεί ότι το παιχνίδι είχε τελειώσει για το Συμβούλιο και από εδώ και πέρα όλοι μας θα μπορούμε να ξέρουμε τις απόψεις που εκφράζουν τα κράτη-μέλη. Ομως αυτό που τελικά συνέβη ήταν ότι το Συμβούλιο απλώς σταμάτησε να καταγράφει τις θέσεις των κρατών-μελών», λέει η Ο’ Ράιλι. Ετσι το Συμβούλιο τώρα δημοσιεύει έγγραφα με το τι λένε τα κράτη-μέλη, ωστόσο κανείς δεν μπορεί να ξέρει αν αυτό το είπε η ελληνική, η γερμανική ή οποιαδήποτε άλλη κυβέρνηση.
Η μυστικότητα με την οποία λειτουργεί το Συμβούλιο ουσιαστικά επιτρέπει στις κυβερνήσεις να παίρνουν αποφάσεις μακριά από τον δημόσιο έλεγχο και χωρίς πολιτικό κόστος
Το 2018 η Ευρωπαία Συνήγορος έκρινε με απόφασή της ότι το Συμβούλιο λειτουργεί υπό καθεστώς αδιαφάνειας και κατηγόρησε το ενωσιακό όργανο για κακοδιοίκηση. Το Συμβούλιο δεν μπήκε καν στον κόπο να απαντήσει στις συστάσεις της Συνηγόρου. Το 2019 η Συνήγορος εξέδωσε και δεύτερη απόφαση για αδιαφάνεια στον τρόπο με τον οποίο οι κυβερνήσεις αποφασίζουν τα ανώτατα όρια αλιείας. Ούτε σε αυτή την περίπτωση το Συμβούλιο συμμορφώθηκε.
Παρ’ όλα αυτά η κ. Ο’ Ράιλι θεωρεί ότι σταδιακά διαπιστώνεται μια βελτίωση. «Νομίζω ότι παρασκηνιακά η Γενική Γραμματεία του Συμβουλίου έχει κινηθεί προς την κατεύθυνση της περισσότερης διαφάνειας. Αυτό τουλάχιστον είναι το συμπέρασμα από τις άτυπες συναντήσεις που κάναμε μαζί», σχολιάζει η ίδια. «Ωστόσο, υπάρχει αντίσταση», που προέρχεται από τις κυβερνήσεις των κρατών-μελών.
Η μυστικότητα με την οποία λειτουργεί το Συμβούλιο ουσιαστικά επιτρέπει στις κυβερνήσεις να παίρνουν αποφάσεις μακριά από τον δημόσιο έλεγχο και χωρίς πολιτικό κόστος. Ακόμη, είναι πολύ πιο εύκολο για τους πολιτικούς να κρύψουν την επιρροή που μπορεί να δέχονται από τα λόμπι και τη βιομηχανία, όταν οι αποφάσεις τους μένουν μακριά από τη δημόσια σφαίρα.
Στην υπόθεση Pollinis, η ομώνυμη γαλλική περιβαλλοντική οργάνωση ζήτησε από το Συμβούλιο να φανερώσει τις θέσεις των κρατών-μελών στο ζήτημα των εντομοκτόνων και της προστασίας των μελισσών. Το Συμβούλιο αρνήθηκε. Η Συνήγορος υποστήριξε ότι υπάρχει ισχυρό δημόσιο ενδιαφέρον αλλά το Συμβούλιο αντέτεινε πως υπάρχει ένα υπερκείμενο δημόσιο συμφέρον που αφορά την προστασία των διαπραγματεύσεων στην Ε.Ε. Το Συμβούλιο συχνά υποστηρίζει ότι αν δημοσιευθούν έγγραφα από τις διαβουλεύσεις των κρατών, αυτό θα κάνει πιο δύσκολη την επίτευξη συμφωνίας μεταξύ τους.
«Αυτό το επιχείρημα θα είχε νόημα και σημασία αν οι συζητήσεις [του Συμβουλίου] διαρκούσαν για έξι μήνες ή το πολύ έναν χρόνο», σχολιάζει η Ο’ Ράιλι. «Ομως [οι διαπραγματεύσεις για τα εντομοκτόνα] διαρκούν μέχρι σήμερα επτά χρόνια».
Σε ερώτηση σχετικά με τον λόγο για τον οποίο τα κράτη-μέλη δεν δημοσιεύουν τις θέσεις τους, η Ευρωπαία Συνήγορος αφήνει να εννοηθεί πως ο λόγος είναι το άτυπο παζάρι μεταξύ κυβερνήσεων: «Κάποιες φορές μπορεί τα κράτη-μέλη να παίρνουν μια απόφαση σε ένα θέμα επειδή ένα από τα μέρη έκανε πίσω ή πρόσφερε κάτι σε ένα εντελώς άσχετο ζήτημα, όμως δεν θέλουν να αποκαλύψουν αυτή τη συναλλαγή».
Οι αποδιοπομπαίες Βρυξέλλες
Η αδιαφάνεια στο Συμβούλιο δίνει τη δυνατότητα στις κυβερνήσεις να ρίχνουν πάντα το φταίξιμο στην Ε.Ε. «Αν δεν γνωρίζεις ότι η κυβέρνησή σου συμμετείχε άμεσα στην απόφαση για ένα θέμα που δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλές στη χώρα σου, τότε είναι εύκολο για τους υπουργούς μιας κυβέρνησης να αποσείσουν τη δική τους ευθύνη στην αποδοχή του νόμου και να λένε για τους γνωστούς απρόσωπους γραφειοκράτες των Βρυξελλών».
Στο θέμα της διαφάνειας του Συμβουλίου κάνουμε βήματα μωρού. Ομως κάνουμε βήματα, σχολιάζει η κ. Ο’ Ράιλι. Ως παράδειγμα αργής αλλά ουσιαστικής προόδου η Συνήγορος αναφέρει τις πρόσφατες μεταρρυθμίσεις που αφορούν τον λεγόμενο τρίλογο ή τριάλογο (trilogue ή trialogue), τις τριμερείς διαπραγματεύσεις μεταξύ της Κομισιόν, του Συμβουλίου και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, στις οποίες αποφασίζεται το 75% της νομοθετικής παραγωγής της Ε.Ε. σε συνθήκες πλήρους αδιαφάνειας.
«Κατά τη διάρκεια της γερμανικής προεδρίας το Συμβούλιο άρχισε να αναρτά στο Twitter λίστα με τις συναντήσεις του τριλόγου. Αυτό μπορείς να το δεις ως ένα μεγάλο βήμα ή ως ένα επουσιώδες βήμα, αλλά σε κάθε περίπτωση είναι ένα βήμα προς το καλύτερο», σχολιάζει η ίδια. «Η γερμανική προεδρία συμφώνησε επίσης η θέση του Συμβουλίου να είναι δημόσια ήδη από την έναρξη [των τριμερών συνομιλιών]. Σε σύγκριση με το τι ίσχυε πριν από μερικά χρόνια, όταν δεν είχαμε ούτε καν ιδέα τι είναι ο τρίλογος, τώρα ξέρουμε πού βρίσκεται η διαδικασία των συνομιλιών, ποια είναι η θέση του Συμβουλίου και πώς αυτή ανανεώνεται. Η αλλαγή κουλτούρας παίρνει πάντα χρόνο».
Τι είναι τα Μυστικά του Συμβουλίου
Τα Μυστικά του Συμβουλίου (Secrets of the Council) είναι μια έρευνα της «Εφημερίδας των Συντακτών» και του Investigate Europe σε συνεργασία με media partners σε εννέα χώρες. Τα ρεπορτάζ ερευνούν την έλλειψη διαφάνειας και λογοδοσίας στο Συμβούλιο της Ε.Ε., το πιο σημαντικό νομοθετικό όργανο της Ενωσης, τον ρόλο των ιδιωτικών συμφερόντων μέσα στο Συμβούλιο και τον αντίκτυπο στο περιβάλλον και την καθημερινή ζωή των πολιτών.
Στην έρευνα συμμετέχουν: Cécile Andrzejewski (Γαλλία), Ingeborg Eliassen (Νορβηγία), Maria Maggiore (Ιταλία), Sigrid Melchior (Σουηδία), Leïla Miñano (Γαλλία), Paulo Pena (Πορτογαλία), Jef Poortmans (Βέλγιο), Elisa Simantke (Γερμανία), Nico Schmidt (Γερμανία), Harald Schumann (Γερμανία), Wojciech Cieśla (Πολωνία), Juliet Ferguson (Βρετανία), Θοδωρής Χονδρόγιαννος (Ελλάδα).
