Φωτογραφίες: Θοδωρής Νικολάου
Στο ρεπορτάζ συνεργάστηκαν ο Θοδωρής Νικολάου και η Μύριαμ Πατρού. Μια αρχική εκδοχή αυτού του ρεπορτάζ δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών στα ελληνικά και στο VoxEurope και το Reporters United στα αγγλικά.

Το αυτοκίνητό μας πλησιάζει τις εγκαταστάσεις των πτηνοτροφικών επιχειρήσεων Νιτσιάκος και Πίνδος, οι οποίες βρίσκονται, σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων η μία από την άλλη, έξω από τα Ιωάννινα. 

Οι δυο αυτές επιχειρήσεις, όπως και η Αμβροσιάδης στην Κατερίνη, είναι από τις μεγαλύτερες του κλάδου, πυλώνες των τοπικών οικονομιών, καθώς προσφέρουν πολυάριθμες θέσεις εργασίας. Όμως με το ξέσπασμα της πανδημίας μετατράπηκαν σε εν δυνάμει φορείς διασποράς του ιού. Ενδεικτικά: 

• Τον Οκτώβριο του 2020, η εταιρεία Πίνδος ανακοίνωσε πως ανέστειλε τη λειτουργία του πτηνοσφαγείου της μετά τον εντοπισμό κρουσμάτων. Τον Ιούνιο του 2021 γιατροί και νοσηλευτές του νοσοκομείου Κατερίνης με δική τους έρευνα διαπίστωσαν περισσότερα από 30 κρούσματα κορονοϊού μεταξύ αλλοδαπών εργαζομένων στην εταιρεία Αμβροσιάδης, τα οποία είχαν κρατηθεί μυστικά από την εταιρεία. 
• Τον Ιούλιο του 2021, με απόφαση της Πολιτικής Προστασίας αναστάλθηκε για λίγες μέρες η λειτουργία της Νιτσιάκος μετά τον εντοπισμό κρουσμάτων σε εργαζόμενούς της. Ο δήμαρχος Ιωαννίνων Μωυσής Ελισάφ είχε μιλήσει για «σοβαρή και εξαιρετικά ανησυχητική» κατάσταση: «Οι άνθρωποι αυτοί ήταν ανεμβολίαστοι, παρόλο που εργάζονται σε μαζικούς εργασιακούς χώρους υψηλού κινδύνου». 

Στο κοτέτσι και τα σφαγεία

«Χώροι υψηλού κινδύνου» και εργαζόμενοι «ανεμβολίαστοι»: Συνδυασμός που μετατρέπει τα πτηνοτροφεία σε εστίες διασποράς. 

Τα πτηνοτροφεία έχουν πράγματι καταταχθεί από τον ΕΦΕΤ στους χώρους υψηλού κινδύνου για τη διασπορά της νόσου, λόγω των υπερεντατικών συνθηκών εργασίας και του συνωστισμού των εργαζόμενων. 

Οι περισσότερες από αυτές τις επιχειρήσεις συνεργάζονται με Έλληνες, Πακιστανούς και Αλβανούς υπεργολάβους, οι οποίοι τους νοικιάζουν προσωπικό συνήθως από το Πακιστάν, την Ινδία και το Αφγανιστάν. Κάποιοι από αυτούς είτε έχουν άδεια παραμονής, είτε πολιτικό άσυλο. Όπως έδειξε το ρεπορτάζ μας αρκετοί δουλεύουν χωρίς χαρτιά, ενώ απασχολούνται και εργάτες κάτω των 18 ετών. 

 Αν μέχρι την πανδημία η εκμετάλλευση των ανθρώπων χωρίς χαρτιά ήταν ανθρωπιστικό και εργασιακό πρόβλημα, μετά την πανδημία εξελίσσεται σε πρόβλημα δημόσιας υγείας: Ο μη εμβολιασμός τους υπονομεύει συνολικά το εμβολιαστικό πρόγραμμα της χώρας.

Παρότι η μαύρη εργασία σε πτηνοτροφικές μονάδες αποτελεί κοινό μυστικό στις κοινότητες των μεταναστών, ήταν πολύ δύσκολο να δεχτεί κάποιος να μιλήσει, έστω και ανώνυμα. Ωστόσο, την τελευταία στιγμή κάποιος ξεπέρασε τους φόβους του.

Ο Χασάν (το πραγματικό του όνομα είναι στη διάθεση του Lighthouse Reports) είναι 19 χρονών και κατάγεται από το Πακιστάν. Ήρθε στην Ελλάδα το 2018 ως ασυνόδευτος ανήλικος. Οι συνθήκες που βρήκε τον ανάγκασαν να ενηλικιωθεί απότομα. 

Στα 16 του, όταν ακόμα έμενε στο safe zone -τον ειδικά διαμορφωμένο χώρο για ασυνόδευτους ανηλίκους μέσα στους χώρους φιλοξενίας προσφύγων και μεταναστών- δούλεψε για πρώτη φορά σε πτηνοτροφική μονάδα.

Η δουλειά στο πτηνοτροφείο δεν είναι εύκολη. Λέει ο Χασάν: «Μπορεί να είσαι είτε στα κοτέτσια το βράδυ και να μαζεύεις τα κοτόπουλα με το φορτηγό, είτε στο σφαγείο, είτε στον χώρο όπου ταΐζουν τα ζώα. Πολλοί δεν αντέχουν και φεύγουν». 

Για κάποιους μήνες δεν είχε χαρτιά, ωστόσο με νόμο του ελληνικού κράτους -που δεν ισχύει πια- έχει πάρει άδεια παραμονής για ανθρωπιστικούς λόγους. Αυτό όμως δεν ισχύει για πολλούς άλλους εργάτες: «Ακόμα και τώρα εργάζονται άνθρωποι χωρίς χαρτιά, αλλά και παιδιά από δομές φιλοξενίας που είναι κάτω των 18 ετών». 

«Έχουν γίνει ανώνυμες καταγγελίες για την απασχόληση ανθρώπων χωρίς χαρτιά σε πτηνοτροφικές μονάδες, αλλά δεν μπορεί να διαπιστωθεί με βεβαιότητα, γιατί οι εργαζόμενοι δεν είναι πάντα οι ίδιοι, είναι διαφόρων εθνικοτήτων, έρχονται από άλλες πόλεις της Ελλάδας και δουλεύουν για μικρά χρονικά διαστήματα», αναφέρει η πρόεδρος του Εργατικού Κέντρου Κατερίνης Δέσποινα Κωνσταντίνου, γεγονός που καθιστά δύσκολη τη διασταύρωση ονομάτων και ωραρίων. 

Ο Χασάν συνεχίζει τη διήγηση: «Μέχρι στιγμής, από την επιχείρηση δεν έχουμε λάβει καμία ενημέρωση για το εμβόλιο. Μόνη οδηγία που έχουμε είναι να φοράμε τη στολή μας. Δεν είναι όλοι τους εμβολιασμένοι». Με δική του πρωτοβουλία ο ίδιος πριν από τρεις μήνες εμβολιάστηκε, κυρίως γιατί φοβόταν: «Σε πολλούς μετανάστες και πρόσφυγες τους δίνουν πρόστιμα χωρίς λόγο, αλλά και επειδή δεν ήθελα να κολλήσω». 

Δεν ισχύει όμως το ίδιο για τους άλλους εργάτες. «Κάθε εβδομάδα κάποιοι αρρωσταίνουν. Φεύγουν και επιστρέφουν ύστερα από 14 μέρες. Το καλοκαίρι δεν υπήρχαν καθόλου κρούσματα, τώρα όμως έχουν αυξηθεί».

Το σκορ της Ελλάδας στην έρευνα του Lighthouse Reports

Ο διαδραστικός πίνακας είναι διαθέσιμος στα ελληνικά στην ιστοσελίδα του Lighthouse Reports. Δείτε αναλυτικά τη βαθμολογία της Ελλάδας στην ελληνική μετάφραση της σελίδας.

Η Ελλάδα δεν είναι βέβαια η μόνη χώρα στην οποία η βιομηχανία του κρέατος, λειτούργησαν ως εστία διασποράς της πανδημίας. Ανάλογα φαινόμενα, και μάλιστα σε μεγαλύτερη έκταση, διαπιστώθηκαν στο Βέλγιο, στη Γαλλία, στην Ιρλανδία, στην Ισπανία, στην Πολωνία, στην Ολλανδία, στο Ηνωμένο Βασίλειο και, κυρίως, στη Γερμανία.

Αυτό που διαφοροποιεί τη χώρα μας είναι η στάση των αρχών απέναντι στο πρόβλημα. Ενδεικτικά, 

• Στη Γερμανία, η κυβέρνηση τον Νοέμβριο του 2020 απαγόρευσε στις βιομηχανίες κρέατος και στα σφαγεία να απασχολούν «ενοικιαζόμενους εργαζόμενους»,.
• Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης Νοσημάτων ζήτησε από τα κράτη μέλη να εντάξουν στον σχεδιασμό και στον εμβολιασμό ως προτεραιότητα τους μετανάστες.
• Στην Ιταλία, χιλιάδες μετανάστες χωρίς χαρτιά εμβολιάστηκαν αφότου η κυβέρνηση έδωσε με νόμο τη δυνατότητα στα δημοτικά ιατρεία και σε οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών να συνδράμουν στον εμβολιασμό τους. 

Καμία από αυτές τις κατευθύνσεις δεν έχει υιοθετηθεί μέχρι σήμερα στη χώρα μας.

Η πανευρωπαϊκή έρευνα του Lighthouse Reports χαρτογράφησε την πολιτική 18 ευρωπαϊκών χωρών. Οι δημοσιογράφοι της ομάδας συνέλεξαν δεδομένα σχετικά με τις επίσημες πολιτικές της κάθε χώρας σε ό,τι αφορά τον εμβολιασμό των μεταναστών που δεν έχουν χαρτιά. Με άλλα λόγια, εστίασαν όχι στους μετανάστες και τους αιτούντες άσυλο που ζουν σε οργανωμένες δομές, αλλά σε αυτούς που ζουν και εργάζονται «αόρατα». Στην Ελλάδα η έλλειψη αξιόπιστων δημόσιων δεδομένων δυσχέρανε την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων. Η χώρα μας εμφανίζεται θετική και διαφανής στο επίπεδο των διακηρύξεων – η εικόνα όμως αυτή απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Σε ό,τι αφορά ειδικότερα την πρόσβαση στον εμβολιασμό των ανθρώπων χωρίς χαρτιά και των περιθωριοποιημένων πληθυσμών παίρνει χαμηλό βαθμό, καθώς ακολουθεί πολιτικές με χαρακτηριστικά αποκλεισμού των «αόρατων» πληθυσμών.  

Αν η κυβέρνηση απέτυχε να πείσει μια μερίδα του ντόπιου πληθυσμού, άργησε απελπιστικά στον εμβολιασμό των μεταναστών χωρίς χαρτιά. 

Η μοναδική καμπάνια ενημέρωσης που έχει τρέξει στη χώρα είναι το Vaccines For All (Εμβόλια Για Όλους και Όλες), με συνδιοργανωτές την οργάνωση Intersos Hellas, το Ελληνικό Φόρουμ Μεταναστών και το Ελληνικό Φόρουμ Προσφύγων. Η καμπάνια ξεκίνησε τον Αύγουστο και είναι διαθέσιμη σε 10 γλώσσες. 

Σύμφωνα με τον Απόστολο Βεΐζη, γιατρό και διευθυντή της Intersos, oυδέποτε πραγματοποιήθηκε από το κράτος οργανωμένη καμπάνια ενημέρωσης στις γλώσσες καταγωγής των μεταναστών, ενώ παράλληλα υπήρχε και η έντονη καχυποψία από μέρους τους ότι η πανδημία μπορεί να χρησιμοποιείται και ως ένας τρόπος ποινικοποίησης και απέλασής τους. 

Έστω καθυστερημένα, και παρότι το τυφλό σημείο του εμβολιασμού των χωρίς χαρτιά είχε διαφανεί ήδη από το 2020, η κυβέρνηση αντέδρασε για πρώτη φορά την άνοιξη του 2021 – και πάλι όμως οι διακηρυγμένες πολιτικές απείχαν από την πραγματικότητα. 

• Tον Μάιο του 2021, με κρατική εγκύκλιο δόθηκε η δυνατότητα σε όσους είχαν ταυτοποιητικά έγγραφα από τις χώρες τους να εκδώσουν προσωρινό αριθμό κοινωνικής ασφάλισης (ΠΑΜΚΑ) και να εμβολιαστούν κανονικά. 

«Πολλοί όμως δεν είχαν καν αυτά τα χαρτιά», εξηγεί ο Απόστολος Βεΐζης, «με αποτέλεσμα να μην μπορούν να έχουν πρόσβαση στο εμβόλιο». 

• Στις 2 Οκτωβρίου 2021, ύστερα από πιέσεις εκπροσώπων της κοινωνίας των πολιτών και ειδικών της δημόσιας υγείας, δημοσιεύτηκε ο νόμος 4839/2021, ο οποίος έδωσε τη δυνατότητα σε ανθρώπους χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα σε ισχύ να αποκτήσουν ΠΑΜΚΑ ώστε να μπορούν να κάνουν το εμβόλιο χωρίς να κινδυνεύουν με απέλαση. Αναγνώρισε επίσης τη δυνατότητα δήμων και ΜΚΟ να συνδράμουν στην πραγματοποίηση του εμβολιασμού.

Οι τρεις ΚΥΑ που χρειάζονται για την εφαρμογή του νόμου εκδίδονται μέσα στους επόμενους δύο μήνες. Η πρώτη και η δεύτερη που δημοσιεύτηκαν στις 12 και 16 Νοεμβρίου του 2021 αναφέρονται στην έκδοση προσωρινού αριθμού μητρώου κοινωνικής ασφάλισης (ΠΑΜΚΑ) για ορισμένες ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και στην έκδοση του ψηφιακού πιστοποιητικού τους.

Η τελευταία δημοσιεύεται περίπου έναν μήνα μετά, στις 14 Δεκεμβρίου 2021, και ορίζει το πλαίσιο στο οποίο μη κυβερνητικές οργανώσεις (ΜΚΟ) και δημοτικά ιατρεία μπορούν, εφόσον πληρούν τα κριτήρια, να υποβάλλουν αίτηση ώστε να αναλάβουν τον εμβολιασμό των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων.

Οι λίστες των αοράτων

Στο βάθος της αίθουσας συνεδριάσεων του εργατικού κέντρου Ιωαννίνων ξεχωρίζει στον τοίχο μια φωτογραφία γυναικών-εργατριών σε πτηνοτροφείο, τραβηγμένη πιθανόν τη δεκαετία του ‘90. Πάνω στο κεντρικό τραπέζι, πέρα από τα τσιγάρα του προέδρου και το παλιάς τεχνολογίας κινητό του, βρίσκονται οι λίστες της Επιθεώρησης Εργασίας που περιέχουν πληροφορίες δυο εταιρειών-εργολάβων, μιας Ελληνίδας και ενός Πακιστανού που «νοικιάζουν» εργαζόμενους στο Νιτσιάκο και στην Πίνδο.

Οι λίστες περιλαμβάνουν στοιχεία απασχόλησης εργαζομένων για τα οικονομικά έτη 2017 – 2020, όπου εμφανίζονται 292 εργάτες, εκ των οποίων το 90% φαίνεται ότι δουλεύει 4ωρα ή 6ωρα. «Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει 4ωρη ή 6ωρη εργασία εκεί. Είναι 8, 10, 12 ώρες. Αυτό δεν αποδεικνύεται, εμείς όμως το ξέρουμε, το ζούμε», επισημαίνει ο κ. Έξαρχος.

Δεν είναι φυσικά μόνο τα Ιωάννινα και η Κατερίνη. Σε πολλές περιοχές της χώρας (Μαραθώνας, Μανωλάδα, Άρτα, Θήβα, Καρδίτσα, Ευρώτας κτλ.) εργάζονται άνθρωποι χωρίς χαρτιά. «Υπάρχει μια διαδικασία έμμεσης αποδοχής μιας πραγματικότητας που δεν θα έπρεπε να υπάρχει. Στην πλάτη ανθρώπων που βρίσκονται σε μια νομική γκρίζα ζώνη προκύπτει κέρδος», τονίζει ο Λευτέρης Παπαγιαννάκης. 

Κανείς δεν γνωρίζει όχι μόνο τον ακριβή -αλλά έστω τον κατά προσέγγιση- αριθμό των ανθρώπων χωρίς χαρτιά που έχουν εμβολιαστεί στην Ελλάδα. 

Από τις αρχές Νοεμβρίου προσπαθούμε να λάβουμε ενημέρωση από την κυβέρνηση για το θέμα με διαδοχικά αιτήματα στα υπουργεία Υγείας και Μεταναστευτικής Πολιτικής, αλλά χωρίς αποτέλεσμα.  

Πίσω στα Ιωάννινα, στη συνοικία Καλούτσιανη, συναντήσαμε ανθρώπους χωρίς χαρτιά. Μας μίλησαν για την προσπάθειά τους να εμβολιαστούν. Καμία κρατική υπηρεσία δεν τους βοήθησε. Μοναδική πηγή ενημέρωσής τους είναι τα κοινωνικά δίκτυα και οι φίλοι και γνωστοί. Παρότι προσπάθησαν, κανείς τους μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν είχε εμβολιαστεί.

Οι απαντήσεις των εταιρειών και ο ρόλος των εργολάβων

Το Lighthouse Reports και η Εφημερίδα των Συντακτών απηύθυναν ερωτήσεις και στις τρεις πτηνοτροφικές εταιρείες.

• Εκπρόσωπος της εταιρείας Νιτσιάκος απάντησε ότι «το ποσοστό των εμβολιασμένων μεταξύ των εργαζόμενων της, συμπεριλαμβανομένων αυτών που απασχολούνται μέσω εργολάβου, προσεγγίζει το 90%. Εξυπακούεται ότι δεν είμαστε σε θέση να επιβάλλουμε  εμβολιασμό σε όσους επιθυμούν να παραμείνουν ανεμβολίαστοι». 
• Μέλος του Δ.Σ. της Αμβροσιάδης ΑΒΕΕ αρνήθηκε την ύπαρξη «αόρατων» εργαζομένων: «Όλοι οι εργάτες είναι υπαρκτά πρόσωπα. Δεν μπορώ να σας απαντήσω σε υποθετικές ερωτήσεις. Αν υπάρχουν άνθρωποι χωρίς χαρτιά, να επιληφθεί επί του θέματος η επιθεώρηση εργασίας». 

Ο εκπρόσωπος της Αμβροσιάδης παραδέχεται ότι «υπάρχουν εργαζόμενοι στην εταιρεία που είναι ανεμβολίαστοι», αλλά όπως μας λέει, τηρούνται όλες οι απαραίτητες προδιαγραφές (rapid test κτλ), ενώ γίνεται συνεχής έλεγχος και ενημέρωση.

Η περίπτωση της Αμβροσιάδης στην ουσία παρέχει ένα σπάνιο παράθυρο στο πώς η πρακτική των «ενοικιαζόμενων εργαζομένων» αφενός χρησιμεύει στο να αποσείονται οι ευθύνες από τις πτηνοτροφικές επιχειρήσεις, αφετέρου καθιστά εξαιρετικά δυσχερή τον εντοπισμό και την ιχνηλάτηση των εργαζομένων, ιδίως όταν αυτοί είναι χωρίς χαρτιά. 

Ο εκπρόσωπος της Αμβροσιάδης παραδέχτηκε τη σχέση εργασίας με υπεργολάβους, αποδίδοντάς την στην απουσία Ελλήνων εργαζομένων στα σφαγεία: «Υπεύθυνος είναι ο εργολάβος που τους απασχολεί, εμείς έχουμε σχέση με αυτόν και όχι απευθείας με τους εργαζομένους»

• Η εταιρεία Πίνδος δεν ανταποκρίθηκε στο αίτημά μας.