Νοέμβριος 2019, Πειραιάς. Τέσσερα κοντέινερ με περίπου 100 τόνους απόβλητα που αποτελούνται από πλαστικές συσκευασίες φορτώνονται στο EM ATHENS. Εκείνη την περίοδο το πλοίο ταξιδεύει με σημαία ευκαιρίας των Νήσων Μάρσαλ και είναι συμφερόντων της Eurobulk, ναυτιλιακής που ελέγχεται από την οικογένεια Πίττα. 

Τα έγγραφα αναφέρουν ως προορισμό την Καζαμπλάνκα του Μαρόκου. Όμως, τα απόβλητα πολυπροπυλενίου -πλαστικές σακούλες τύπου PP Big Bags που χρησιμοποιούνται σε αγροτικές εργασίες- θα καταλήξουν παράνομα στη Λιβερία στις 23 Δεκεμβρίου 2019, πυροδοτώντας μια αλυσίδα γεγονότων που αποκαλύπτει το αποτυχημένο μοντέλο διαχείρισης αποβλήτων όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά διεθνώς. 

Ψευτοανακύκλωση σε βάρος του Τρίτου Κόσμου

Τα κράτη διαχειρίζονται σημαντικό μέρος των αποβλήτων όχι σε δικές τους εγκαταστάσεις, αλλά ξαποστέλνοντάς τα μέσω πλοίων (που ρυπαίνουν καίγοντας μαζούτ) από τον αναπτυγμένο κόσμο σε φτωχές αναπτυσσόμενες χώρες. Μόνο το πρώτο εννιάμηνο του 2020, πάνω από 1,7 δισ. κιλά αποβλήτων εξήχθησαν από ΕΕ, ΗΠΑ, Ηνωμένο Βασίλειο και Ιαπωνία σε τρίτες χώρες. Η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση, εξάγοντας απόβλητα σε όλο τον κόσμο, από τη Μαλαισία και τις Φιλιππίνες έως το Πακιστάν και το Βιετνάμ.

Οι κυβερνήσεις συχνά δεν γνωρίζουν αν τελικά ανακυκλώνονται και επανεντάσσονται στην κυκλική οικονομία τα απόβλητα που ξεφορτώθηκαν. Πρόκειται για σκουπίδια που μπορεί να είναι τοξικά και να απειλούν την υγεία των πληθυσμών στις χώρες υποδοχής, αλλά κι εκείνων στις ανεπτυγμένες χώρες, όπου συχνά τα πλαστικά επιστρέφουν «ανακυκλωμένα». Επιστημονική μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Environment International τον Ιανουάριο του 2021 εντόπισε 126 χημικές ουσίες σε πλαστικά παιχνίδια που εγκυμονούν κινδύνους για την υγεία των παιδιών, με κάποιες από αυτές να έχουν προκύψει από ανακύκλωση μολυσμένων πλαστικών.

Οι μόνοι κερδισμένοι είναι οι εταιρείες που δραστηριοποιούνται στην αλυσίδα από την παραγωγή και τη διάθεση πλαστικών ευρείας κατανάλωσης, μέχρι τη διαλογή και την ανακύκλωσή τους. Και δευτερευόντως οι ναυτιλιακές που τα μεταφέρουν. Σύμφωνα με το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (UNEP), ο ετήσιος τζίρος της παγκόσμιας αγοράς αποβλήτων υπολογίζεται σε πάνω από 340 δισ. ευρώ, σχεδόν δύο φορές το ελληνικό ΑΕΠ. 

Μεταξύ των κερδισμένων, και το οργανωμένο έγκλημα. «Δεν υπάρχει άλλος τομέας που να παρέχει στο οργανωμένο έγκλημα τόσο μεγάλη ευκαιρία για ξέπλυμα χρήματος και φορολογικές απάτες, όσο η διαχείριση αποβλήτων», σημειώνει το UNEP. Το 2017 η INTERPOL κατέγραψε σε ένα μήνα 664 παραβάσεις στη διαχείριση αποβλήτων, με συμμετοχή 483 δραστών και 264 εταιρειών. Ο τζίρος των παράνομων αποβλήτων (56.000 τόνων) ξεπέρασε τα 27 εκατ. ευρώ. Συνολικά, η παγκόσμια αγορά ανακύκλωσης πλαστικών εκτιμήθηκε από την INTERPOL σε 30 δισ. ευρώ το 2016, ενώ πρόκειται να ξεπεράσει τα 43 δισ. έως το 2022.

Φορτωτική για Μαρόκο, παράνομος προορισμός η Λιβερία

Ας επιστρέψουμε στην υπόθεση της Λιβερίας. Τον Ιανουάριο του 2020, οι λιβεριανές αρχές ενημέρωσαν το υπουργείο Περιβάλλοντος (ΥΠΕΝ) ότι τα τέσσερα εμπορευματοκιβώτια του EM ATHENS δεσμεύθηκαν στο λιμάνι της Μονρόβια, πρωτεύουσας της Λιβερίας. Σύμφωνα με την ενωσιακή νομοθεσία, η μεταφορά αποβλήτων στη Λιβερία απαιτεί κοινοποίηση από τον μεταφορέα προς τις ελληνικές αρχές, καθώς και συγκατάθεση από τη χώρα εισαγωγής.

Το ΥΠΕΝ ενημέρωσε το Reporters United ότι εν προκειμένω η εταιρεία που ανέλαβε τη μεταφορά δεν είχε ακολουθήσει τη νόμιμη διαδικασία. «Το υπουργείο δεν ενημερώθηκε για την αποστολή στη Λιβερία. Η εταιρεία αρχικά υποστήριξε ότι δεν έχει καμία ευθύνη, ότι τα απόβλητα είχαν προορισμό το Μαρόκο και πως ούτε η ίδια γνωρίζει πώς κατέληξαν στη Λιβερία. Ωστόσο, αποδείχθηκε ότι η υπεύθυνη της εταιρείας είχε δώσει εντολή να μεταφερθούν τα απόβλητα εκεί. Παραβιάστηκε η διαδικασία. Η φορτωτική έλεγε Μαρόκο, όχι Λιβερία. Οποιαδήποτε τροποποίηση για Λιβερία δεν μπορούσε να γίνει χωρίς την έγκριση του τελωνείου και του ΥΠΕΝ. Όμως, τα επίσημα έγγραφα των τελωνειακών αρχών της Ελλάδας ουδέποτε τροποποιήθηκαν». Εκτός όμως από τον προορισμό, άλλαξε και το πλοίο: τα έγγραφα αναφέρουν ως πλοίο μεταφοράς το MILAN TRADER και όχι το EM ATHENS. 

Η Ελλάδα αναγνωρίζει την παρανομία

Τον Σεπτέμβριο του 2020 το ΥΠΕΝ αναγνώρισε εγγράφως τη μεταφορά ως «παράνομη» και δέχτηκε να επωμιστεί το κόστος επαναπατρισμού (το οποίο συνεπάγεται ακόμα περισσότερη ρύπανση από την καύση ορυκτών καυσίμων για να επιστρέψουν τα απόβλητα στην Ελλάδα), αφού «το πρόσωπο, το οποίο οργάνωσε τη μεταφορά των εν λόγω αποβλήτων και φέρει την ευθύνη [...] έχει δηλώσει ότι δεν αναλαμβάνει την επιστροφή των τεσσάρων εμπορευματοκιβωτίων», σημειώνει σε επιστολή του προς τη Λιβερία. Το κόστος εκτιμάται σε περίπου 50.000 ευρώ.

Το Σώμα Επιθεώρησης Περιβάλλοντος του ΥΠΕΝ διερευνά την υπόθεση και έχει ενημερώσει την INTERPOL προκειμένου να προβεί σε περαιτέρω έρευνες. Γνωρίζουμε ότι υπάρχει πόρισμα του Σώματος Επιθεώρησης και πιθανότατα θα επιβληθεί πρόστιμο προς την εταιρεία που έκανε τη μεταφορά. Πηγές με γνώση της υπόθεσης μας είπαν ότι η επικεφαλής της εταιρείας έχει ενημερώσει το ΥΠΕΝ ότι η εταιρεία, με την επωνυμία Σταυροπούλου Δήμητρα και έδρα τον Χολαργό Αττικής, επικαλείται οικονομική αδυναμία για τον επαναπατρισμό. 

«Εδώ εγείρεται το ερώτημα αν το ελληνικό δημόσιο προστατεύεται -μέσω εγγυητικών επιστολών ή άλλων δικλείδων ασφαλείας- όταν μια εταιρεία βρίσκεται σε πραγματική ή φαινομενική αδυναμία να πληρώσει και να καλύψει τις υποχρεώσεις της από τη διεθνή νομοθεσία διαχείρισης αποβλήτων», σχολιάζει ο Άλκης Καφετζής ο οποίος την περίοδο της έρευνας εργαζόταν στην Greenpeace.

Το περιβάλλον πλήττεται από τον προσχηματικό ισχυρισμό πως η εξαγωγή αποβλήτων αποτελεί αποτελεσματική διαχείριση σκουπιδιών, αφού οι αρχές του κράτους-εξαγωγέα έχουν ελάχιστο έλεγχο στο αν ανακυκλώθηκαν τα απόβλητα που εξάγουν

Απευθυνθήκαμε στην εταιρεία που έδωσε την παραγγελία για τη μεταφορά, καθώς και τη ναυτιλιακή που λειτούργησε ως agent για τη μεταφορά. Η πρώτη δεν ανταποκρίθηκε στο αίτημα για παροχή πληροφοριών, ενώ η δεύτερη αρνήθηκε να παράσχει στοιχεία, επικαλούμενη ευαίσθητα εμπορικά δεδομένα του εντολέα της.

Σε τηλεφωνική επικοινωνία του Reporters United με τη Eurobulk (τη ναυτιλιακή εταιρεία στην οποία άνηκε το 2019 το EM Athens, το πλοίο που μετέφερε το φορτίο), η εταιρεία μας ενημέρωσε ότι δεν έχει λάβει κάποια ενημέρωση για παράνομη μεταφορά αποβλήτων μέσω του EM Athens, προσθέτοντας ότι ο πλοιοκτήτης δεν έχει υποχρέωση να γνωρίζει το περιεχόμενο των εκατοντάδων κοντέινερ που μεταφέρονται από λιμάνι σε λιμάνι, ειδικά μάλιστα αν σκεφτεί κανείς ότι εκατοντάδες τέτοια φορτώνονται και εκφορτώνται σε κάθε σταθμό του πλοίου. Αντίθετα, είναι ευθύνη του ναυλωτή να αναφέρει αν η αποστολή του περιλαμβάνει κάποιο επικίνδυνο φορτίο.

Η Λιβερία ζητά 25 εκατ. ευρώ!

Η ιστορία έχει συνέχεια. Εκτός του κόστους επαναπατρισμού, η Λιβερία απαιτεί περισσότερα από 25 εκατ. ευρώ (!) για μισθώματα των κοντέινερ και ζημιές επικαλούμενη τη λιβεριανή και τη διεθνή νομοθεσία για αποζημιώσεις σε περιπτώσεις εξαγωγής επικίνδυνων αποβλήτων. Τον Ιανουάριο του 2020, η Λιβερία πραγματοποίησε χημικούς ελέγχους σε δείγματα των αποβλήτων και κοινοποίησε στην Αθήνα τα αποτελέσματα, σύμφωνα με τα οποία σε αυτά εμπεριέχονται επικίνδυνες ουσίες. 

Το ΥΠΕΝ απορρίπτει την αιτίαση. «Οι μετρήσεις της Λιβερίας αφορούν πολύ μικρό δείγμα. Από τα έγγραφα, το φωτογραφικό υλικό των αποβλήτων και την επικοινωνία μας με τους εμπλεκόμενους στην υπόθεση συμπεραίνουμε ότι πρόκειται για μη επικίνδυνα απόβλητα», σημειώνουν πηγές του υπουργείου. «Η Ελλάδα δεν πρόκειται να πληρώσει κάτι πέρα από τον επαναπατρισμό. Αν οι λιβεριανές αρχές συνεχίσουν να προβάλλουν αναιτιολόγητες απαιτήσεις, γίνεται κατανοητό ότι αυτό θα δυσχεράνει τη διαδικασία επαναπατρισμού». 

«Πρέπει να δοθεί έμφαση στη μείωση των αποβλήτων και την επαναχρησιμοποίηση. Πριν μιλήσουμε για το πώς θα διαχειριστούμε το σκουπίδι, πρέπει να μιλήσουμε για το πώς θα αποφύγουμε να το δημιουργήσουμε». 

Άλκης Καφετζής, Greenpeace

Πάντως, αυτό φαίνεται να είναι η μεγαλύτερη διαφορά μεταξύ των δύο πλευρών που καθιστά μάλλον αδύνατον τον άμεσο επαναπατρισμό των αποβλήτων. Σύμφωνα με καλά ενημερωμένες πηγές, το ελληνικό δημόσιο προχώρησε σε διαγωνισμό για την ανάθεση του επαναπατρισμού σε ιδιωτική εταιρεία. Ωστόσο, η επιστροφή των αποβλήτων πολύ δύσκολα θα γίνει σε άμεσο χρόνο, αφού μέχρι σήμερα η Λιβερία συνεχίζει να απαιτεί υπέρογκα ποσά για την κάλυψη εξόδων, όπως η αποθήκευση των σκουπιδιών, κάτι που μπλοκάρει εδώ και μήνες τον επαναπατρισμό. Το ζήτημα έχει φτάσει σε τέτοιο αδιέξοδο, που εξετάζεται και η εμπλοκή του υπουργείου Εξωτερικών στην υπόθεση. 

«Είναι πολύ σημαντικό που η Ελλάδα αναλαμβάνει τις ευθύνες της ως χώρα προέλευσης, σχολιάζει ο κ. Καφετζής. «Όμως η διαδικασία δεν τελειώνει εδώ, αλλά με τη σωστή διαχείριση του περιεχομένου των τεσσάρων κοντέινερ που θα επιστρέψουν στη χώρα, για να αποφευχθούν δυσμενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον και τη δημόσια υγεία».

Τοξικός στρουθοκαμηλισμός

Ο επαναπατρισμός από τη Λιβερία δεν είναι εξαίρεση. Τον Φεβρουάριο του 2016, η Ελλάδα πέτυχε τον επαναπατρισμό στη Γερμανία αποβλήτων υδραργύρου που είχαν μεταφερθεί παράνομα στην Ελλάδα. 

Οι επαναπατρισμοί δεν είναι παρά ένα σοβαρό σύμπτωμα ενός μεγαλύτερου προβλήματος: της διασυνοριακής μεταφοράς αποβλήτων, που αφήνει το αρνητικό αποτύπωμά της σε πολλά επίπεδα. 

Καταρχάς, το περιβάλλον πλήττεται από τον προσχηματικό ισχυρισμό πως η εξαγωγή αποβλήτων αποτελεί αποτελεσματική διαχείριση σκουπιδιών. Σύμφωνα με το ΥΠΕΝ, η διάθεση των αποβλήτων σε δήθεν ισοδύναμες αδειοδοτημένες μονάδες διαχείρισης τρίτης χώρας λογίζεται ως ανακύκλωση και συμπεριλαμβάνεται στα ποσοστά ανακύκλωσης της Ελλάδας. Άρα, το περιεχόμενο των κοντέινερ που υποτίθεται ότι είχαν προορισμό το Μαρόκο κρίθηκε ως ανακυκλωμένο στις στατιστικές της χώρας για τα ποσοστά ανακύκλωσης. Μάλιστα, στη βάση δεδομένων του ΟΗΕ αναφέρεται ότι τον Νοέμβριο του 2019 πραγματοποιήθηκε μεταφορά αποβλήτων από την Ελλάδα προς το Μαρόκο, κάτι που δεν ισχύει, αφού τα τέσσερα κοντέινερ τελικά κατέληξαν στη Λιβερία. 

«Πρέπει να ξοδεύουμε χρόνο και πόρους όχι για να βρούμε πού θα απορρίπτουμε τα απόβλητα, αλλά για να δούμε πώς θα παράγουμε προϊόντα που δεν γίνονται γρήγορα απόβλητα»

Τζιμ Πάκετ, Basel Action Network

Οι αρχές του κράτους-εξαγωγέα έχουν ελάχιστο έως ανύπαρκτο έλεγχο στο αν ανακυκλώθηκαν τα απόβλητα που εξάγουν. Άλλωστε, μόνο μετά από την επικοινωνία της Λιβερίας ανακάλυψε η Ελλάδα πως τα κοντέινερ κατέληξαν σε άλλη χώρα και με άλλο πλοίο. Πηγές με καλή γνώση των διασυνοριακών μεταφορών σχολίασαν στο Reporters United ότι ο έλεγχος της τύχης των απορριμμάτων «είναι στην πράξη αδύνατος από τις αρχές». Έτσι, προκύπτει το ερώτημα: τι πραγματικά ανακυκλώνεται αποτελεσματικά από τις ποσότητες πλαστικών αποβλήτων και συσκευασιών που εξάγουμε, καθώς μάλιστα επιβαρυνόμαστε ως καταναλωτές για τη χρήση τους;

Υπάρχει και το εξής αξιοσημείωτο: ως παραλήπτης των κοντέινερ  αναφερόταν στα έγγραφα μια εταιρεία ονόματι Republic Waste Management Service (West Africa) Inc, η οποία εμφανίζεται να έχει έδρα το Μαρόκο. Ωστόσο, το Μαρόκο γεωγραφικά δεν ανήκει στη Δυτική Αφρική - εκεί ανήκει η Λιβερία, όπου τελικά κατέληξαν τα απόβλητα! «Ήταν αυτό μια δόλια προσπάθεια να παρουσιαστεί η αποστολή ως μεταφορά μέσα στην Αφρική και όχι προερχόμενη από την Ελλάδα, ίσως για να γίνει παράκαμψη της ευρωπαϊκής νομοθεσίας και των κανόνων [για τη διαχειριση των αποβλήτων];», σχολιάζουν από κοινού οι οργανώσεις Greenpeace και Basel Action Network (ΒΑΝ). 

Σε έκθεσή της η INTERPOL αναφέρει ότι «η χρήση χωρών transit για την απόκρυψη της πραγματικής χώρας προέλευσης των αποβλήτων έχει παρατηρηθεί ως βασικός τρόπος λειτουργίας για παράνομες αποστολές αποβλήτων».

«Η υπόθεση αποτυπώνει το πώς κρύβουμε το πρόβλημα της πλαστικής ρύπανσης κάτω από το χαλί», σημειώνει ο κ. Καφετζής, δίνοντας τις βαθύτερες προεκτάσεις του φαινομένου. «Εδώ το χαλί είναι η ανακύκλωση. Πιστεύουμε ότι αν ανακυκλώνουμε καλά, μπορούμε να καταναλώνουμε όσο θέλουμε. Αυτή είναι η βάση του μοντέλου παραγωγής και κατανάλωσης που έχει κάνει την “κουλτούρα μιας χρήσης” συνώνυμο της εποχής. Αντί να απεξαρτηθούμε από αυτή τη λογική, επενδύουμε σε τεχνικές λύσεις, όπως η ανακύκλωση, που έχουν μικρό αποτέλεσμα όταν τις αντιμετωπίζουμε ως λύση για όλα τα προβλήματα. Η λύση είναι προφανής: Πρέπει να δοθεί έμφαση στη μείωση και την επαναχρησιμοποίηση. Πριν μιλήσουμε για το πώς θα διαχειριστούμε το σκουπίδι, πρέπει να μιλήσουμε για το πώς θα αποφύγουμε να το δημιουργήσουμε». 

«Πρέπει να ξοδεύουμε χρόνο και πόρους όχι για να βρούμε πού θα απορρίπτουμε τα απόβλητα, αλλά για να δούμε πώς θα παράγουμε προϊόντα που δεν γίνονται γρήγορα απόβλητα και, όταν τελικά γίνονται τέτοια, να μην είναι τοξικά, αλλά εύκολα ανακυκλώσιμα», δήλωσε στο Reporters United ο Τζιμ Πάκετ από την οργάνωση BAN. «Πρέπει να εξαφανίσουμε τα πλαστικά μιας χρήσης και τα τοξικά πλαστικά».

Η ευθύνη των ναυτιλιακών για τα απόβλητα

Τον περασμένο Φεβρουάριο, 52 διεθνείς οργανώσεις έστειλαν επιστολή σε ναυτιλιακές εταιρείες, συμπεριλαμβανομένης της κινεζικής COSCO, με στόχο την υιοθέτηση κανόνων που θα προλαμβάνουν την παράνομη μεταφορά ρυπαντικών πλαστικών σε αναπτυσσόμενες χώρες. Στην υπόθεση της Λιβερίας το πλοίο που μετέφερε τα απόβλητα από τον Πειραιά στη Μονρόβια ανήκε στη Euroseas, μία από τις μεγαλύτερες ελληνικές ναυτιλιακές εταιρείες, εισηγμένη μάλιστα στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης.

«Το παγκόσμιο εμπόριο αποβλήτων είναι ένα παιχνίδι εξαπάτησης που παίζεται από αδίστακτους παράγοντες, οι οποίοι επιδιώκουν να εξωτερικεύσουν το πραγματικό κόστος της ρύπανσης σε “άλλους”, αντί να το αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά», σχολιάζει στο Reporters United ο Τζιμ Πάκετ. «Συνήθως οι “άλλοι” είναι αυτοί που ζουν σε πιο αδύναμες οικονομίες και είναι αρκετά απελπισμένοι ώστε να είναι πρόθυμοι να ανταλλάξουν τη φτώχεια για δηλητήριο».