Ένα πρωί καθημερινής του Μαρτίου, ο Απόστολος κι ο Γιώργος έχουν καθίσει, χωρίς να μοιάζουν να βολεύονται, σε έναν καναπέ στο καφέ της Ακρινής, το μόνο σημείο στο χωριό που έχει κάποιο εμφανές δείγμα ζωής. Είναι δύο κάτοικοι του ποντιακού χωριού έξω από την Κοζάνη που όπως και πολλοί άλλοι συντοπίτες ζουν σε μια συνεχή κατάσταση αναμονής. Σαν τους χαρακτήρες του Περιμένοντας τον Γκοντό του Σάμιουελ Μπέκετ, η συνέχιση της ζωής τους έχει καταλήξει να βασίζεται στην ελπίδα για κάποια λύση που δεν γνωρίζουν τι ακριβώς περιλαμβάνει και είναι τελείως έξω από τον έλεγχό τους.

Η Ακρινή είναι ένα σημείο της ζώνης Κοζάνης – Πτολεμαΐδας – Αμυνταίου – Φλώρινας, η οποία από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 μέχρι πολύ πρόσφατα λειτουργούσε ως η «ενεργειακή καρδιά» της χώρας, παρέχοντας μέσα από τις λιγνιτικές μονάδες τη μερίδα του λέοντος στο ηλεκτρικό ρεύμα. Μεταξύ 2008 και 2015, οι διαδοχικές κυβερνήσεις της χώρας ήταν αρκετά αισιόδοξες για το μέλλον της ηλεκτροπαραγωγής από λιγνίτη, ώστε να μεθοδεύσουν την κατασκευή της λιγνιτικής μονάδας Πτολεμαΐδα V, του ακριβότερου ενεργειακού έργου που έχει δει ποτέ η χώρα και να προγραμματίζουν την επέκταση των λιγνιτωρυχείων. 

Λίγα χρόνια αργότερα, το 2019, η κυβέρνηση Μητσοτάκη έβαλε ημερομηνία στην πλήρη απόσυρση του λιγνίτη. Και τώρα, οι κάτοικοι της Δυτικής Μακεδονίας περιμένουν τις τελευταίες μονάδες του Αγίου Δημητρίου και της Μελίτης να κλείσουν το 2023 και η λιγνιτική παραγωγή να τερματίσει οριστικά με τη μετατροπή της Πτολεμαΐδας V σε άλλο καύσιμο ως το 2025. Το “άλλο καύσιμο” αυτό θα είναι πιθανότατα το φυσικό αέριο, το μέσο με το οποίο οι ιδιώτες εισέρχονται στη χονδρική αγορά της ηλεκτροπαραγωγής και αυτό στο οποίο η κυβέρνηση Μητσοτάκη έχει δώσει έμφαση από την ανακοίνωση της απολιγνιτοποίησης και μετά [Για την αφοσίωση της κυβέρνησης Μητσοτάκη στο φυσικό αέριο, βλ. “Όλα για το ‘μεταβατικό’ φυσικό αέριο”, The Manifold, 20/4/2022). 

Ο Γιώργος είναι 48 χρονών και είναι άνεργος εδώ και 11 χρόνια. Όπως οι περισσότεροι άνεργοι στη χώρα, αυτό σημαίνει περιστασιακά μεροκάματα, ένα πενιχρό επίδομα μακροχρόνιας ανεργίας, δανεικά από φίλους και γνωστούς και κυρίως, από τη σύνταξη της μητέρας του. Αυτό που αποκαλείται στην οικονομική αργκό «άτυπη κοινωνική προστασία», νεολογισμός που εισήχθη στα εγχώρια οικονομικά για να περιγράψει τη στήριξη ολόκληρων νοικοκυριών από τις συντάξεις των γηραιότερων στα χρόνια της κρίσης, ο Γιώργος το αποκαλεί με το χαϊδευτικό της ηλικιωμένης μητέρας του: «η Μαριγούλα».

Η κοινωνική και οικονομική διαστρωμάτωση της Ακρινής, αλλά και των άλλων χωριών στη ζώνη του λιγνίτη, είναι σχετικά απλή: υπάρχει το μόνιμο προσωπικό και οι συνταξιούχοι της ΔΕΗ που έχουν τη μεγαλύτερη ασφάλεια· υπάρχουν εκείνοι που έδωσαν τις αποταμιεύσεις τους προκειμένου να στήσουν μικρές εργολαβικές εταιρείες, αγοράζοντας π.χ. ένα-δύο φορτηγά για τη μεταφορά λιγνίτη, οι οποίες ετοιμάζονται να χάσουν τις συμβάσεις με τη ΔΕΗ που τις συντηρούσαν· και υπάρχει και μια μεγάλη μάζα που προσωποποιεί την εργασιακή επισφάλεια των τελευταίων δώδεκα ετών.

«Η απολιγνιτοποίηση ήταν μια απόφαση του πρωθυπουργού που μας αιφνιδίασε όλους όταν την ακούσαμε. Ήταν κάτι που δεν περιμέναμε να ακούσουμε»

Γιώργος Κασαπίδης, Περιφερειάρχης Δυτικής Μακεδονίας, στο Manifold

Ο Απόστολος που κάθεται δίπλα στον Γιώργο δεν έχει την οργή του φίλου του, αλλά στον ίδιο διαφαίνεται μια απογοήτευση. Εν αντιθέσει με τον Γιώργο, ο Απόστολος έχει απολυτήριο Λυκείου, πράγμα που τον καθιστά επιλέξιμο για τις 8μηνες θέσεις εργασίας που προκηρύσσει μια στο τόσο η ΔΕΗ. Στα 35 του, ακόμα έχει την επιλογή εξόδου και σκέφτεται να το κάνει «πριν σταματήσουν τα οχτάμηνα να υπάρχουν», όπως λέει. «Δεν περιμένεις να τελειώσει κάτι για να δεις μπροστά. Θα δούμε τώρα, σε έναν χρόνο ή σε δύο, αλλά το σκέφτομαι».

Στην πραγματικότητα, η φυγή έχει γίνει ο κανόνας στην περιοχή. Οικογένειες με παιδιά έφυγαν στη διάρκεια της κρίσης, συχνά για το εξωτερικό, ενώ δεκαπέντε μαγαζιά του πάλαι ποτέ κραταιού και ζωντανού χωριού έχουν κλείσει. Συζητιέται το κλείσιμο του τοπικού σχολείου και η συγχώνευσή του με ένα από τα παρακείμενα χωριά. Όπως δείχνουν τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, η Δυτική Μακεδονία εν συνόλω, μεταξύ 2015 και 2020, έχασε 11.750 ανθρώπους — όχι βιολογικά αλλά από εσωτερική μετανάστευση.

Ο Απόστολος, όντας νεότερος, προνοητικός και έχοντας μεγαλύτερη εργασιακή εμπειρία χάρη στο απολυτήριο, είναι πιθανό να προστεθεί στην καταμέτρηση των διαρροών από την περιφέρεια. Ο Γιώργος, από την άλλη, βρίσκεται παγιδευμένος σε αυτή την κατάσταση, περιμένοντας κάτι που κανείς δεν του έχει υποσχεθεί. Σύντομα μάλιστα το ΑΕΠ της περιφέρειας κινδυνεύει να μειωθεί απότομα στο μισό. Και η Μαριγούλα, όπως μας ενημερώνει ο Γιώργος, «ζει με τα χάπια».

Παραπλάνηση και αιφνιδιασμός

Για την τοπική κοινωνία, η ανακοίνωση της απολιγνιτοποίησης ήρθε ως κεραυνός εν αιθρία, καθώς τα σήματα που λάμβαναν από τους πολιτικούς αρχηγούς, κάθε άλλο παρά τη σύντομη απόσυρση του λιγνίτη υπόσχονταν. Τη δυσφορία  — ή ακόμα και την άρνηση — ενέτεινε η παραπλάνηση των κατοίκων της Δυτικής Μακεδονίας ως προς το μέλλον του λιγνίτη, καθώς λίγες ημέρες πριν τις εκλογές του 2019, σε ομιλία του στη Φλώρινα, ο Κυριάκος Μητσοτάκης δήλωνε ότι «η μεταλιγνιτική εποχή δεν θα έρθει από τη μια στιγμή στην άλλη — και αυτό γιατί ο λιγνίτης παραμένει το καύσιμο το οποίο στηρίζει την ενεργειακή παραγωγή της χώρας».

«Αυτή η ομιλία έγινε παρουσία συνδικαλιστών της ΔΑΚΕ που χειροκροτούσαν», λέει στο Manifold ο Μόσχος Μόσχου, πρόεδρος του Σωματείου Εργαζομένων της ΔΕΗ «ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ». Τρεις μήνες αργότερα, όταν ο Κ. Μητσοτάκης ως πρωθυπουργός ανακοίνωνε την απολιγνιτοποίηση ως το 2028 από το βήμα του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη, το σύνολο των τοπικών παραγόντων που σχετίζονταν με τη Νέα Δημοκρατία ξαφνιάστηκαν εξίσου με τους υπόλοιπους συντοπίτες τους. «Οι τοπικοί βουλευτές είπαν ότι τους αιφνιδίασε. Έλεγαν ότι δεν μπορεί ο πρωθυπουργός να αφήσει την περιοχή να χαθεί».

Ο ίδιος ο Περιφερειάρχης Δυτικής Μακεδονίας, Γιώργος Κασαπίδης, που υποστηρίχθηκε από τη Νέα Δημοκρατία στις αυτοδιοικητικές εκλογές του 2019, παραδέχεται ότι η απόφαση της απολιγνιτοποίησης ήταν απρόσμενη. «Ήταν μια απόφαση του πρωθυπουργού που μας αιφνιδίασε όλους όταν την ακούσαμε» μας λέει ο κ. Κασαπίδης. «Ήταν κάτι που δεν περιμέναμε να το ακούσουμε καθεαυτό, επειδή δεν υπήρχε καμία προεργασία τα προηγούμενα χρόνια για μια κατάσταση που τη ζούσαμε, αλλά δεν την παραδεχόμασταν».

Ωστόσο, η συζήτηση για την απολιγνιτοποίηση ήταν αρκετά ώριμη τη στιγμή της ανακοίνωσης. Από την υπογραφή της Συμφωνίας των Παρισίων το 2015, η Ευρώπη είχε αναζωπυρώσει τις συζητήσεις για τη μετάβαση προς την καθαρή ενέργεια. Η Δυτική Μακεδονία μάλιστα έφτασε να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαδικασία, όταν επιλέχθηκε ως μία από τις τρεις περιοχές που μελέτησε η Παγκόσμια Τράπεζα (μαζί με τη Σιλεσία στην Πολωνία και την Τρένσιν στη Σλοβακία) προκειμένου να συντάξει έναν οδικό χάρτη για τη μετάβαση συνολικά στην ΕΕ. Μια σειρά ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες είχαν φέρει τους δημάρχους, τα σωματεία εργαζομένων και τις περιβαλλοντικές οργανώσεις σε κοινά τραπέζια για διάλογο σε όλη την Ευρώπη, με θέμα τη “Δίκαιη Μετάβαση” των ανθρακικών και λιγνιτικών περιοχών.

Τώρα όμως που η απολιγνιτοποίηση είχε αποκτήσει ημερομηνία, χρειαζόταν να καταρτιστεί επειγόντως ένα σχέδιο με πολύ μεγαλύτερη σαφήνεια από τις μέχρι τότε συζητήσεις. Γι’ αυτόν τον σκοπό, τα Χριστούγεννα του 2019, τρεις μήνες μετά την ανακοίνωση της απολιγνιτοποίησης, μια από τις τελευταίες αποφάσεις του Υπουργικού Συμβουλίου για τη χρονιά, γέννησε το ΣΔΑΜ (Σχέδιο Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης). Ο Κωστής Χατζηδάκης, που τοποθετήθηκε επικεφαλής της σχετικής Κυβερνητικής Επιτροπής ως υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας, δήλωνε ότι «απόλυτη προτεραιότητα της κυβέρνησης είναι η μετάβαση στη μεταλιγνιτική εποχή να γίνει με τρόπο δίκαιο για τη Δυτική Μακεδονία και τη Μεγαλόπολη και με διεκδίκηση όλων των αναγκαίων πόρων από τις Βρυξέλλες».

Από τη μονοκαλλιέργεια στο τίποτα

Λίγες μόλις ημέρες αργότερα στην Κοζάνη, στο ίδιο το πεδίο ενδιαφέροντος του ΣΔΑΜ, ο Χημικός Μηχανικός Ευάγγελος Καρλόπουλος μαζί με άλλους ειδικούς δημοσίευσαν την επικαιροποιημένη εκδοχή μιας μελέτης που είχαν πραγματοποιήσει για το ΤΕΕ Δυτικής Μακεδονίας το 2012, στην οποία επιχειρούσαν να υπολογίσουν τις επιπτώσεις της απολιγνιτοποίησης στην περιφέρεια, τότε με το δεδομένο μιας μακρινής απόσυρσης που έφτανε το 2050.

Όταν συζητείται η σχέση της Δυτικής Μακεδονίας με τη λιγνιτική ηλεκτροπαραγωγή, μία λέξη επανέρχεται συνεχώς από τους τοπικούς άρχοντες και τους ειδικούς: «μονοκαλλιέργεια». Η αρχική μελέτη είχε αποδείξει την έκταση αυτής της μονοκαλλιέργειας, υπολογίζοντας ότι η συσχέτιση του ΑΕΠ και των θέσεων εργασίας στη Δυτική Μακεδονία με τη λιγνιτική παραγωγή ήταν πολύ υψηλή ή, όπως λέει και ο ίδιος ο Ευ. Καρλόπουλος, «αυτό που ήταν βιωματικά γνωστό σε όλους, επιβεβαιώθηκε με μαθηματικό τρόπο» — και συνεχίζει μέχρι σήμερα: στην τελευταία μέτρηση, η Ενέργεια και Εξόρυξη αποτελούσε το 51,5% της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας της Περιφερειακής Ενότητας Κοζάνης.

H ηλεκτροπαραγωγή από λιγνίτη μειώθηκε από 27400 GWh το 2010 σε 10417 GWh το 2019. Οι δαπάνες της ΔΕΗ στον λιγνίτη, από 681,6 εκατ. ευρώ το 2010 άρχισαν να μειώνονται κατά 10% ετησίως, φτάνοντας στα 218,5 εκατ. το 2019.

Η λιγνιτική ηλεκτροπαραγωγή είχε κορυφωθεί το 2009, ξεπερνώντας τις 11.000 άμεσες θέσεις εργασίας και το περιφερειακό ΑΕΠ είχε υπερβεί τα 5 δισεκατομμύρια ευρώ. Παρότι έναν χρόνο μετά η Ελλάδα θα έμπαινε στα μνημόνια και οι σχετικές παρεμβάσεις θα μείωναν το εθνικό ΑΕΠ κατά περίπου ¼ εν μία νυκτί, η Δυτική Μακεδονία έδειχνε πολύ πιο αργούς ρυθμούς μείωσης σε σχέση με τον εθνικό μέσο όρο. Όταν όμως άρχισε σταδιακά μια διστακτική και αργή ανοδική πορεία για την υπόλοιπη χώρα, οι οικονομικοί δείκτες της Δυτικής Μακεδονίας εξακολουθούσαν να ακολουθούν την καθοδική τους πορεία, με αποτέλεσμα μεταξύ 2012 και 2019, ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη εκδοχή της έρευνας, να έχει μειωθεί η περιφερειακή Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία κατά 7,9%.

Η αναθεωρημένη αυτή έκθεση του κ. Καρλόπουλου αποτέλεσε ένα από τα βασικά κείμενα εργασίας για την ομάδα που από τον Φεβρουάριο του 2020 ανέλαβε με κυβερνητική εντολή να καταρτίσει ένα Σχέδιο Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης υπό τον οικονομολόγο Κωστή Μουσουρούλη, ο οποίος επελέγη ως συντονιστής της. Λίγους μήνες αργότερα, το καλοκαίρι του 2020, το ΙΕΝΕ και το ΙΟΒΕ ως συνεργαζόμενοι φορείς του ΣΔΑΜ παρήγαγαν και τις πρώτες μελέτες που ξεκαθάρισαν έτι περαιτέρω τις μεταβολές που υπέστη η λιγνιτική ηλεκτροπαραγωγή τη δεκαετία των μνημονίων και τα οικονομικά αποτελέσματα που επέφεραν.

Συγκεκριμένα, η ηλεκτροπαραγωγή από λιγνίτη μειώθηκε από τις 27400 GWh το 2010 σε μολις 10417 GWh το 2019. Οι λειτουργικές δαπάνες της ΔΕΗ στον λιγνίτη, από 681,6 εκατομμύρια ευρώ το 2010 άρχισαν να μειώνονται κατά περίπου 10% ετησίως, φτάνοντας μόλις στα 218,5 εκ. το 2019. Μια σειρά λιγνιτικών μονάδων αποσύρθηκε, οι μονάδες φυσικού αερίου που εισήλθαν σταδιακά στο σύστημα ελάττωναν συνεχώς το ποσοστό συμμετοχής του λιγνίτη στο ημερήσιο μείγμα, ενώ η Δυτική Μακεδονία που φιλοξενεί τη μερίδα του λέοντος στη λιγνιτική δραστηριότητα είδε όχι μόνο πληθυσμιακή συρρίκνωση, αλλά και μια μεγάλη γήρανση του πληθυσμού, με το 58% της περιφέρειας να αποτελείται από άτομα ηλικίας άνω των 45 ετών. 

Διαχρονικά, άλλωστε, η Δυτική Μακεδονία πρωταγωνιστεί στα ποσοστά ανεργίας όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στην Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς έρχεται τρίτη μετά την γαλλική αποικία Mayotte λίγο έξω από τη Μαδαγασκάρη και την ισπανική αποικία Ceuta στις βόρειες ακτές της Αφρικής. Χαρακτηριστικό είναι ότι τα ποσοστά ανεργίας ήταν 12,3% το 2008, πριν το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, ενώ το 2019 που η ανεργία στη χώρα ήταν 17%, στη Δυτική Μακεδονία ήταν 24,6%.

Εγκαίνια για λίγους

Η Δυτική Μακεδονία βρισκόταν ήδη σε μια κρίση που φαινόταν να επιδεινώνεται χωρίς σημάδια αναχαίτισης, πράγμα που την καθιστούσε μια βραδυφλεγή βόμβα. Και οι κινήσεις του υπουργείου δεν φάνηκε να βοηθούν στον αφοπλισμό της.

Από τον Φεβρουάριο του 2020, το ΥΠΕΝ υπό τον Κωστή Χατζηδάκη κατάρτισε ένα πρόγραμμα 12 σημείων το οποίο μέχρι σήμερα παραμένει ο πιλότος του υπουργείου για τη μετάβαση των λιγνιτικών περιοχών, καθώς κληροδοτήθηκε και στον διάδοχο υπουργό Κώστα Σκρέκα. Δύο από τα δώδεκα αυτά σημεία αφιερώνονταν σε ιδιωτικά φωτοβολταϊκά πάρκα, της ΔΕΗ με τη γερμανική RWE και των ΕΛΠΕ με την επίσης γερμανική Juwi. Τα υπόλοιπα διακήρυσσαν την επίλυση θεμάτων που είναι πράγματι υπαρκτά και αναγκαία για τη μετάβαση στη μεταλιγνιτική εποχή, όπως η διάσωση της τηλεθέρμανσης (η χρήση της θερμικής ενέργειας της καύσης λιγνίτη για τη θέρμανση των σπιτιών) και η εδαφική αποκατάσταση, αλλά δεν απαντούσαν στο μείζον επίδικο: τι θα απογίνουν οι χαμένες θέσεις εργασίας;

Λίγες ημέρες μετά την κυκλοφορία των 12 σημείων, ο Κωστής Χατζηδάκης παρευρέθηκε στην υπογραφή της σύμβασης για το φωτοβολταϊκό πάρκο των 204 MW των ΕΛΠΕ και Juwi. Παρότι χαιρέτισε τις «300 θέσεις εργασίας» που δημιουργεί το έργο, διευκρίνισε αμέσως μετά ότι αυτές αφορούν τη διαδικασία κατασκευής του και είναι πολύ λιγότερες αυτές που θα μείνουν για τη λειτουργία του.

Το έργο εγκαινιάστηκε τον Απρίλιο του 2022 παρουσία του πρωθυπουργού και αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα φωτοβολταϊκά πάρκα στην Ευρώπη. Το πάρκο καταλαμβάνει μια εντυπωσιακή έκταση 4.500 στρεμμάτων στην πλαγιά απέναντι από τα Λιβερά Κοζάνης. Σε μια εργάσιμη ημέρα, περνώντας μέσα από τους δρόμους που το διασχίζουν, δύσκολα θα συναντήσει κανείς εργαζόμενους.

Master Plan με λιγότερες δουλειές

Για ένα διάστημα μετά την ανακοίνωση, η περιφέρεια, οι δήμοι και τα σωματεία εργαζομένων που σχετίζονται με τη λιγνιτική παραγωγή στη Δυτική Μακεδονία βρέθηκαν σε αναταραχή. Η απολιγνιτοποίηση αποτέλεσε το κεντρικό θέμα των περισσότερων δημοτικών και περιφερειακών συμβουλίων της περιοχής με έντονα κριτική διάθεση απέναντι στην κυβέρνηση. Μέχρι το τέλος του 2020, μεσούσης της πανδημίας της Covid-19 και μετά από σειρά συσκέψεων με τους τοπικούς φορείς, είχε πια ξεκινήσει η διαβούλευση για το Master Plan της Δίκαιης Μετάβασης στη μεταλιγνιτική εποχή.

Η απολιγνιτοποίηση θα οδηγήσει σε απώλεια τοπικού ΑΕΠ και θέσεων εργασίας στη Δυτική Μακεδονία

Μέχρι σήμερα, οι τοπικοί φορείς δεν ακολουθούν ενιαία στρατηγική. Τα σωματεία εργαζομένων και οι δήμαρχοι Εορδαίας και Φλώρινας εξακολουθούν να ζητούν μέχρι σήμερα την παράταση της λειτουργίας των λιγνιτικών μονάδων — μάλιστα τον Μάρτιο του 2022 απηύθυναν και σχετική επιστολή ως Δίκτυο Ενεργειακών Δήμων προς την κυβέρνηση. Ο Δήμος Κοζάνης προσανατολίζεται στη δημιουργία ενός κέντρου καινοτομίας εντός μιας Ειδικής Πολεοδομικής Ζώνης και την ανάπτυξη των ΑΠΕ (Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας). 

Ο περιφερειάρχης Γιώργος Κασαπίδης, απ’ την άλλη, αντιμετωπίζει πλέον την ανακοίνωση της απολιγνιτοποίησης ως ένα ισχυρό σοκ που έκανε την τοπική κοινωνία να συνειδητοποιήσει ότι η λιγνιτική παραγωγή που είχε ήδη μειωθεί κατα 50% την περασμένη δεκαετία, θα συνεχίσει την καθοδική της πορεία. 

Εν τω μεταξύ, το ΣΔΑΜ ακολούθησε πιστά τα 12 σημεία που είχε διατυπώσει το ΥΠΕΝ τον Φεβρουάριο του 2020, αναπτύσσοντας τον βασικό τους προγραμματισμό και επιχειρώντας να ποσοτικοποιήσει τα οφέλη από τα προτεινόμενα μέτρα.

Ωστόσο, το πλήθος δεδομένων και μελετών που αποτύπωσαν τη βαρύτητα της λιγνιτικής παραγωγής για τη Δυτική Μακεδονία, καθιστούν την αισιοδοξία του ΣΔΑΜ ανησυχητική. Ενώ η μελέτη του Ευ. Καρλόπουλου και τον συνεργατών του βρήκε ότι οι θέσεις εργασίας στη ΔΕΗ συντηρούσαν άλλες 3,5 θέσεις στη Δυτική Μακεδονία, οι αντίστοιχοι «πολλαπλασιαστές» στις δραστηριότητες που θα αντικαταστήσουν τη ΔΕΗ είναι:

• Α1: Γεωργία, δασοκομία & αλιεία, με συντελεστή 1.8
• Α3: Μεταποίηση, με συντελεστή 2.8
• Α4: Κατασκευές, με συντελεστή 2.2
• Α5: Χονδρικό & λιανικό εμπόριο, επισκευές οχημάτων & μοτοσικλετών, μεταφορά & αποθήκευση, υπηρεσίες παροχής καταλύματος & υπηρεσίες εστίασης, με συντελεστή 2.5
• Α9: Επαγγελματικές, επιστημονικές & τεχνικές δραστηριότητες, διοικητικές & υποστηρικτικές δραστηριότητες, με συντελεστή 2.2
• Α10: Δημόσια διοίκηση & άμυνα, υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση, εκπαίδευση, δραστηριότητες σχετικές με την ανθρώπινη υγεία & την κοινωνική μέριμνα, με συντελεστή 5.0
• Α11: Τέχνες, διασκέδαση & ψυχαγωγία, επισκευές ειδών νοικοκυριού & άλλες υπηρεσίες, με συντελεστή 3.0

Με μοναδική εξαίρεση τον τομέα Α10 που δεν αποτελεί παρά ένα μικρό μέρος των διατυπωμένων προτάσεων, οι υπόλοιποι δείκτες είναι αισθητά μικρότεροι από αυτούς της ΔΕΗ. Πράγμα που σημαίνει ότι σε κάθε περίπτωση, η απολιγνιτοποίηση θα οδηγήσει σε απώλεια τοπικού ΑΕΠ και θέσεων εργασίας. 

Πράσινα υδρογόνα και λευκοί δράκοι

Η περιφερειακή αρχή είχε αντιπροτείνει ως όραμα για το μέλλον της περιοχής το σχέδιο White Dragon, ένα φαραωνικό έργο πράσινου υδρογόνου, με τη φιλοδοξία να διοχετεύεται όχι μόνο στην υπόλοιπη Ελλάδα, αλλά και να εξάγεται προς άλλες χώρες. Το πράσινο υδρογόνο είναι μία αναπτυσσόμενη τεχνολογία για την αποθήκευση ενέργειας από ΑΠΕ – και ο προσδιορισμός “πράσινο” αλλάζει ανάλογα με το αν παίρνει ηλεκτρική ενέργεια από άλλα καύσιμα όπως το φυσικό αέριο και ο λιγνίτης.

Το White Dragon εμφανίστηκε σε περίοπτη θέση στο επικαιροποιημένο Σχέδιο Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης, όπως αυτό παραδόθηκε στο κοινό ύστερα από διαβούλευση τον Δεκέμβριο του 2020 — έστω και χωρίς να έχει εκτιμηθεί ακόμη το πιθανό αποτύπωμά του. 

Όταν τον συναντούμε στα μέσα του Μαρτίου του 2022, ο Γιώργος Κασαπίδης αντιμετωπίζει το White Dragon ως το επίκεντρο ενός ολιστικού σχεδίου, το οποίο εκτείνεται σύμφωνα με τα λόγια του ιδίου στη βιομηχανική παραγωγή τεχνολογίας, την καθετοποίηση των αγροτικών δραστηριοτήτων (ώστε πέρα από την αγροτική παραγωγή, να γίνεται και η επεξεργασία των πρώτων υλών στη Δυτική Μακεδονία), την προαγωγή του οικοτουρισμού και του αγροτικού τουρισμού, αλλά και την ανάπτυξη του τομέα της καινοτομίας. Το πράσινο υδρογόνο θα αποτελούσε πόλο έλξης για καινοτόμες βιομηχανίες που θα είχαν ευθεία πρόσβαση στην αξιοποίησή και ανάπτυξή του. 

«Πράγμα που σημαίνει» λέει ο Γ. Κασαπίδης «να κατασκευάζονται εδώ οι κυψέλες καυσίμων, τα electrolyzers, τα αυτοκίνητα με υδρογόνο· έτσι θα αντικαταστήσουμε την αλυσίδα αξιών του λιγνίτη — και είμαστε μαθημένοι να το κάνουμε αυτό».

Τον Μάιο του 2021, η γιγάντια σύμπραξη εταιρειών που υποστηρίζει την υλοποίηση του White Dragon, περιλαμβάνοντας τη ΔΕΠΑ Εμπορίας, την Advent Technologies, την Damco Energy, τη ΔΕΗ, τον ΔΕΣΦΑ, τα ΕΛΠΕ, την Motor Oil, την Σωληνουργεία Κορίνθου, τον TAP και την ΤΕΡΝΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ, κατέθεσαν αίτημα συμπερίληψης του σχεδίου στην ελληνική πρόταση για τα Σημαντικά Έργα Κοινού Ευρωπαϊκού Ενδιαφέροντος (IPCEI). 

Τον Ιούνιο του 2022, τρεις μήνες μετά τη συζήτησή μας με τον Γ. Κασαπίδη, το White Dragon απέτυχε να διεκδικήσει τις αναγκαίες χρηματοδοτήσεις και τέθηκε εκτός της λίστας των IPCEI. Από τον Τύπο θεωρήθηκε ότι αυτό θα ήταν το οριστικό τέλος του σχεδίου.

Προς την κατάρρευση

Τα στοιχεία που συνέχισαν να καταφθάνουν στο ενδιάμεσο από την ανακοίνωση της απολιγνιτοποίησης μέχρι την απόρριψη του White Dragon, καθιστούσαν την εικόνα όλο και πιο ανησυχητική. Το Παράρτημα Δυτικής Μακεδονίας του Γεωτεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας, σε μελέτη του τον Δεκέμβριο του 2019, ανέβαζε τις εκτιμήσεις για τις θέσεις εργασίας που εξαρτώνται εμμέσως από τη ΔΕΗ σε 4,92 και έκανε λόγο για ένα «πολυετές σπιράλ ύφεσης» στην περιφέρεια. Μελέτη του ΙΜΕ-ΓΣΕΒΕΕ τον Μάιο του 2020 υπολόγιζε την απώλεια των θέσεων εργασίας από την απολιγνιτοποίηση σε 22.821 (άμεσες και έμμεσες), ενώ προέβλεπε ότι θα μειωθούν οι απολαβές σε 53.330 ακόμα θέσεις εργασίας.

Το πιο ανησυχητικό δείγμα ήρθε όμως τον Ιανουάριο του 2022, όταν ο Ευ. Καρλόπουλος και η ομάδα του αποφάσισαν να επικαιροποιήσουν για τρίτη φορά τη μελέτη που είχαν κάνει. «Το μοντέλο δείχνει ότι πάμε σε κατάρρευση», λέει. «Δεν είναι απαραίτητο ότι αυτό θα γίνει τελικά αλλά αυτή είναι η φωτογραφία της στιγμής».

Η «φωτογραφία της στιγμής», επικαιροποιημένη με νέα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ μοιάζει να επιβεβαιώνει το χειρότερο δυνατό σενάριο που είχαν προβλέψει στην προηγούμενη αναθεώρηση. Οι δείκτες έφτασαν να προμηνύουν ότι η περιφέρεια θα απωλέσει το 54% του ΑΕΠ της και ότι η απλή διατήρηση των τωρινών θέσεων εργασίας θα απαιτούσε μια αύξηση 23% του ΑΕΠ σε σχέση με αυτό του 2013. Ειδάλλως, η επικαιροποιημένη πρόβλεψη μιλούσε για πάνω από 21.000 θέσεις εργασίας, επιβεβαιώνοντας έτσι τη μελέτη του ΙΜΕ-ΓΣΕΒΕΕ.

Ενώ όμως η κατάσταση τείνει με γρήγορους ρυθμούς να γίνει επείγουσα, οι αντιδράσεις αυτών που σχεδιάζουν την ημέρα δεν φαίνεται να κινούνται με την ίδια ταχύτητα. «Δεν είδαμε αυτό που υπήρξε σε άλλα μέρη του κόσμου [που έγινε απολιγνιτοποίηση], μια γρήγορη νίκη» σημειώνει ο κ. Καρλόπουλος. «Παρακολούθησα συναντήσεις, online σεμινάρια, επιτροπές, αλλά από το 2019 δεν είδα ούτε μια θέση εργασίας να ανοίγει στη Δυτική Μακεδονία».

Αντίθετα, η μεγάλη ταχύτητα που έχουν πιάσει κατά την πτωτική τους πορεία οι καμπύλες στο μοντέλο του κ. Καρλόπουλου, επιβεβαιώνεται και εμπειρικά από τις ίδιες τις προκηρύξεις της ΔΕΗ για θέσεις εργασίας. Το 2019, τα «8μηνα» που συντηρούν έστω και σε επισφαλείς συνθήκες ένα μέρος του εργατικού δυναμικού της ΔΕΗ ήταν 938 θέσεις για τα ορυχεία και 470 θέσεις για τις λιγνιτικές μονάδες. Στην προκήρυξη του 2022, αυτοί οι αριθμοί έχουν μειωθεί σε 218 και 40 αντίστοιχα.

Επενδύσεις — αλλά για ποιους;

Πλήθος πόρων έχει συγκεντρωθεί για τη Δίκαιη Μετάβαση από την ανακοίνωση της απολιγνιτοποίησης και μετά. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίον έχει στηθεί ο μηχανισμός κατανομής τους, δεν φαίνεται να επιδεικνύει τη δέουσα μέριμνα για τη διασφάλιση των θέσεων εργασίας.

Τον Δεκέμβριο του 2021, ο νόμος 4872 για τη Δίκαιη Αναπτυξιακή Μετάβαση απέκτησε το δικό του ΦΕΚ, αναλαμβάνοντας πια να κάνει πράξη το ΣΔΑΜ που είχε καταρτίσει η ομάδα Μουσουρούλη. Ο νόμος σύστησε εντός του υπουργείου Ανάπτυξης την Ειδική Υπηρεσία Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης που έχει αναλάβει τη μελέτη και έγκριση των έργων που θα λάβουν πόρους ως σημαντικές επενδύσεις για τη Δίκαιη Μετάβαση. 

«Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, η ΔΕΗ ήταν αυτή που κρατούσε ζωντανή την περιοχή»

Μόσχος Μόσχου, πρόεδρος του Σωματείου «ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ», στο Manifold

Η ενέργεια αυτή ουσιαστικά εκτόπισε το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας από την επίβλεψη της διαδικασίας και έδωσε τις σχετικές αρμοδιότητες στον υπουργό Άδωνι Γεωργιάδη και τον υφυπουργό του Νίκο Παπαθανάση. Παράλληλα, αφού έχει καθορίσει τη λειτουργία της Ειδικής Υπηρεσίας, το μεγαλύτερο μέρος του ΦΕΚ αφιερώνεται σε ρυθμίσεις που αφορούν την αξιοποίηση των εδαφών των λιγνιτωρυχείων στη μεταλιγνιτική εποχή.

Το υπουργείο Ανάπτυξης κατέθεσε τον Μάρτιο του 2022 στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για έγκριση την τελική εκδοχή του Προγράμματος Δίκαιης Μετάβασης και των συνοδών τριών Εδαφικών Σχεδίων που συγκεκριμενοποιούν τι μέλλει γενέσθαι σε κάθε περιφέρεια: ένα για τη Δυτική Μακεδονία, ένα για τη Μεγαλόπολη και ένα για τα νησιά. Στις 16 Ιουνίου, η Επιτροπή ενέκρινε το Πρόγραμμα.

Το Πρόγραμμα εν συνόλω κοστολογείται στα 1,6 δισ. ευρώ και μεγάλο μέρος του θα κατευθυνθεί στα νησιά του Αιγαίου προκειμένου να κλείσουν τις πετρελαϊκές μονάδες που τους παρέχουν μεν ρεύμα με πολύ ρυπογόνο και δαπανηρό τρόπο, αλλά εν αντιθέσει με τη Δυτική Μακεδονία και τη Μεγαλόπολη, δεν έχουν κάποια ιδιαίτερη συμβολή στις θέσεις εργασίας και την απασχόληση.

Δεν είναι σαφές τι μέρος των χρημάτων θα πάρει η Δυτική Μακεδονία, που αντιμετωπίζει το πιο επιτακτικό πρόβλημα, από αυτό το ποσό. Το σίγουρο είναι ότι άλλα χρηματοδοτικά εργαλεία, όπως το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας που λέγεται ρητά από την κυβέρνηση ότι θα συνδράμει στο έργο της Δίκαιης Μετάβασης, δεν φαίνεται να πολυασχολείται με τις θέσεις εργασίας· η συνδρομή του θα αφορά και πάλι μόνο τα πρώην λιγνιτωρυχεία της ΔΕΗ που θα πωληθούν ως οικόπεδα με αντάλλαγμα «τουλάχιστον ίσο» με το κόστος αποκατάστασής τους. 

Παρότι το Εδαφικό Σχέδιο για τη Δυτική Μακεδονία που κατέθεσε το υπουργείο Ανάπτυξης στην Επιτροπή μιλάει για αποκατάσταση 10400 θέσεων εργασίας — που αποτελούν, έτσι κι αλλιώς, λιγότερο από το μισό των θέσεων που εκτιμάται ότι θα χαθούν — ο τρόπος που θα γίνει αυτό δεν εξηγείται. Τα τέσσερα παραδείγματα επενδυτικών σχεδίων που παρατίθενται στο σχέδιο προβλέπουν τη δημιουργία περίπου 2.000 θέσεων εργασίας και αυτές βασίζονται εν μέρει στη μετατροπή της περιοχής σε κόμβο πράσινου υδρογόνου — ένα σχέδιο που καθίσταται αμφίβολο μετά την αποτυχία του White Dragon.

Χωρίς μέλλον

Ο πρόεδρος του Σωματείου «ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ», Μόσχος Μόσχου, είναι κατηγορηματικός: «Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, η ΔΕΗ ήταν αυτή που κρατούσε ζωντανή την περιοχή». Μπορεί να μην έχει την επιστημονική επάρκεια του ΤΕΕ, του ΙΟΒΕ ή του ΙΕΝΕ ώστε να ποσοτικοποιήσει ο ίδιος τους ρυθμούς συρρίκνωσης του πλούτου και της απασχόλησης στην περιοχή, όμως η εμπειρική του οπτική είναι πολύ πειστική: μετράει τις πενήντα καντίνες που λειτουργούν γύρω-γύρω από τις μονάδες και τα ορυχεία, βλέπει τους μικρούς εργολάβους που αναγκάστηκαν να πουλήσουν κοψοχρονιά τα φορτηγά στα οποία είχαν επενδύσει και το σημαντικότερο, παρατηρεί ότι στο χωριό του, το Βοσκοχώρι Κοζάνης, εκεί που όπως λέει μαζεύονταν κάθε Σάββατο και δεν ήξεραν ποιος θα πρωτοκαθίσει, τώρα με δυσκολία βγάζουν τετράδα για μπιρίμπα.

Ο Μ. Μόσχου έχει παρακολουθήσει στενά όλες τις συνεδριάσεις σε δημοτικό, περιφερειακό ή τεχνοκρατικό επίπεδο, όταν δεν πρωταγωνίστησε και ο ίδιος σε αυτές. Άλλωστε, εδώ και σχεδόν δύο δεκαετίες, τα σωματεία εργαζόμενων, οι εκάστοτε τοπικοί άρχοντες, οι εκάστοτε κυβερνήσεις, τα επιμελητήρια και οι περιβαλλοντικές οργανώσεις βρίσκονται όλοι σε ένα συνεχή διάλογο, συνήθως συγκρουσιακό, για τη μεταλιγνιτική εποχή.

Ο υπόλοιπος κόσμος της περιοχής όμως; Η πλειοψηφία αυτών που δεν απασχολούνταν στη ΔΕΗ, σύμφωνα με τον κ. Μόσχου, έχει μια εμπάθεια απέναντι στους «δεητζήδες». 

«Ίσως να την προκαλέσαμε κι εμείς με τη στάση μας» λέει. «Κάποιοι προκαλούσαν με τις αμοιβές τους, δεν υπήρχε αλληλεγγύη». Θεωρεί άδικο ότι για τόσα χρόνια περιοχές της Κοζάνης όπως τα Σέρβια ή το Βόιο ήταν μονίμως «ριγμένες» στις προσλήψεις στη ΔΕΗ, τόσο τις μόνιμες, όσο και τα 8μηνα προγράμματα..

«Η πλειοψηφία δεν συνειδητοποιεί ότι τα ορυχεία και οι μονάδες θα κλείσουν» μας λέει ο Μ. Μόσχου. «Σου λένε “μειώνονται, αλλά κάτι θα γίνει”. Δεν είναι ενεργοί, ίσως δεν μπορέσαμε να τους πείσουμε, ίσως αν η τοπική αυτοδιοίκηση…» 

Ακολουθεί μια παύση. 

«Εγώ μπορώ να μαζέψω τους εργαζόμενους στη ΔΕΗ. Δεν μπορώ να είμαι υπεύθυνος, ούτε για την κοινωνία, ούτε για την ανεργία».

Ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι ενεργειακές του επιπτώσεις ανακίνησαν μια συζήτηση επέκτασης της ζωής των λιγνιτικών μονάδων — αλλά κι αυτή δεν φαίνεται να επηρεάζει σημαντικά το αποτέλεσμα. Η λιγνιτική παραγωγή αυξάνεται ξανά προκειμένου να καλύψει τα κενά υπό τον φόβο του κλεισίματος της στρόφιγγας του ρωσικού φυσικού αερίου, αλλά αυτό αποτελεί ένα πρόσκαιρο βήμα μέχρι τη λειτουργία των νέων υποδομών για την αποθήκευση αμερικάνικου υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG).

Χωρίς ισχυρή παρέμβαση, αυτό που κάποτε έσφυζε από ζωή και ρωμαλέα οικονομική δραστηριότητα στη Δυτική Μακεδονία, μπορεί γρήγορα να οδηγηθεί σε μαρασμό

Ακόμα όμως κι αν η κυβέρνηση αποφασίσει να παρατείνει τον χρόνο ζωής του λιγνίτη, δεν είναι σίγουρο ότι αυτό θα αποτρέψει τον αποδεκατισμό των λιγνιτικών περιοχών. Η παράταση αποτελεί αίτημα και του Σωματείου “ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ”. Όταν ρωτάμε τον κ. Μόσχου τι θα κερδίσει με αυτό, ο ίδιος απαντά ότι θα δώσει τον αναγκαίο χρόνο για να σχεδιαστεί καλύτερα.

Όμως το πλάνο της κυβέρνησης για τη Δίκαιη Μετάβαση δεν έχει μόνο πρόβλημα χρόνου, αλλά κυρίως προτεραιοτήτων. Έχοντας μεριμνήσει μέχρι τώρα μόνο για την οικοπεδοποίηση των πρώην ορυχείων και τις ιδιωτικές επενδύσεις, η κυβέρνηση έχει πια καταρτίσει τον οδικό χάρτη της επόμενης ημέρας. Απλά όπως δείχνουν τα επίσημα έγγραφα που αποτυπώνουν το σχέδιο, φαίνεται να έχει συμβιβαστεί εξαρχής με την απώλεια θέσεων εργασίας σε μία ήδη βαρύτατα πληγείσα οικονομικά περιοχή.

Σε κάθε περίπτωση, στο πλαίσιο μιας ευρωπαϊκής πολιτικής που έχει διακηρύξει το τέλος των ορυκτών καυσίμων, η ημερομηνία λήξης του λιγνίτη πλησιάζει ταχύτατα. Κι όπως κάθε μονοκαλλιέργεια, αρχής γενομένης με τη ζοφερή προφητεία της αυτοκινητοβιομηχανίας του αμερικάνικου Ντιτρόιτ, χωρίς ισχυρή παρέμβαση, αυτό που κάποτε έσφυζε από ζωή και ρωμαλέα οικονομική δραστηριότητα, μπορεί πολύ γρήγορα να οδηγηθεί σε έναν μαρασμό που δεν θα μοιάζει με τίποτα απ’ όσα έχουμε δει ως τώρα.

Το δημοσίευμα αυτό είναι το τρίτο σε μια σειρά από σχεδιαζόμενα ρεπορτάζ για την ενεργειακή μετάβαση στην Ελλάδα. Η έρευνα γίνεται σε συνεργασία και με τη χρηματοδότηση του Source Material (Ηνωμένο Βασίλειο).