Τις τελευταίες μέρες έχει ανοίξει μια συζήτηση για τον τρόπο με τον οποίο μεγάλα μίντια και προβεβλημένοι δημοσιογράφοι καλύπτουν την τραγωδία στα Τέμπη, ειδικά με φόντο την προσπάθειά τους να αποδώσουν το πολύνεκρο σιδηροδρομικό δυστύχημα αποκλειστικά στο αφήγημα «φταίει μόνο ο σταθμάρχης». Αφήγημα που αργότερα αναίρεσε ο ίδιος ο πρωθυπουργός, ζητώντας δημόσια συγγνώμη για την «ανείπωτη τραγωδία».

Στήριξε την ανεξάρτητη δημοσιογραφία του Reporters United εδώ!

Ο διάλογος έχει λάβει τόσο ευρείες διαστάσεις, ώστε στις 3 Μαρτίου η Ένωση Συντακτών Ημερήσιων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ) και η Ένωση Συντακτών Περιοδικού και Ηλεκτρονικού Τύπου (ΕΣΠΗΤ) προχώρησαν σε κοινή ανακοίνωση, αναφέροντας ότι «η τραγωδία στα Τέμπη αναδεικνύει, με οδυνηρότατο τρόπο αυτή τη φορά, τα δομικά προβλήματα που μαστίζουν τα ελληνικά ΜΜΕ».

«Όσο τα ΜΜΕ απομακρύνονται από την αποστολή τους να ελέγχουν την εξουσία, όσο οι δημοσιογράφοι υφίστανται περιορισμούς στο να ερευνούν, τόσο θα αποδυναμώνονται οι θεσμικές εγγυήσεις για την λειτουργία του κράτους. Η στείρα αναπαραγωγή non paper, ακόμη και αυτές τις τραγικές ώρες, από μερίδα ενημερωτικών σελίδων, είναι άλλο ένα δείγμα δημοσιογραφικής στρέβλωσης», σημείωσαν οι ενώσεις. 

Δημοσιογραφία βάσει αρχών

Ως μια δημοσιογραφική κοινότητα που προσπαθεί να κάνει ανεξάρτητο ρεπορτάζ, το Reporters United θεωρεί σημαντική τη συζήτηση γύρω από τα μεγάλα ζητήματα της δημοσιογραφίας: Από την ελευθερία του Τύπου και τη διαπλοκή συμφερόντων στις ιδιοκτησίες των μίντια, έως τα ασυμβίβαστα και τις συγκρούσεις συμφέροντος, τα οποία καθιστούν αδύνατη την αμερόληπτη έρευνα. (Στα ιδρυτικά μας κείμενα θέτουμε συγκεκριμένους κανόνες από τους οποίους δεσμευόμαστε οι ίδιοι και οι ίδιες σε ό,τι αφορά τα ασυμβίβαστα.)

Υπ’ αυτό το πρίσμα, το Reporters United έχει καταδικάσει επιθέσεις σε βάρος ΜΜΕ και δημοσιογράφων, ακόμα κι αν προέρχονται από διαφορετικές αφετηρίες: ενδεικτικά, την εμπρηστική επίθεση σε βάρος του Real FM, τη φραστική επίθεση του κυβερνητικού εκπροσώπου Γιάννη Οικονόμου σε βάρος της δημοσιογράφου του Politico Νεκταρίας Σταμούλη, τη σύλληψη του φωτορεπόρτερ Νίκου Πηλού, την πρόσφατη επίθεση του Παύλου Πολάκη σε βάρος προβεβλημένων δημοσιογράφων, με τους οποίους διαφωνούμε δημοσιογραφικά, αλλά υπερασπιζόμαστε το δικαίωμά τους στην ελευθερία του Τύπου. 

Σ’ αυτό ακριβώς το πλαίσιο, το σημερινό ρεπορτάζ φιλοδοξεί να αναδείξει μια συνθήκη άκρως προβληματική για την ελληνική δημοσιογραφία: την άσκηση του δημοσιογραφικού επαγγέλματος από δημοσιογράφους οι οποίοι ταυτόχρονα εργάζονται για το κράτος, την κυβέρνηση ή ιδιωτικές εταιρείες. Το φαινόμενο δεν είναι βέβαια καινούριο, αποτελεί κακή διαχρονική συνήθεια στην οποία συμπράττουν το κράτος (ή ιδιωτικές επιχειρήσεις),  επιχειρήσεις ΜΜΕ και ο δημοσιογράφος, με τη ανοχή των δημοσιογραφικών σωματείων. Είναι γεγονός ότι δεν εξέλιπε ούτε κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ. 

Αυτή η παράλληλη ενασχόληση πλήττει σφοδρά -αν δεν αναιρεί πλήρως- την ανεξαρτησία του δημοσιογράφου. Δεν υπάρχει ζήτημα με τους δημοσιογράφους που αναστέλλουν τη δημοσιογραφική τους ιδιότητα για να μεταπηδήσουν σε άλλο χώρο (για παράδειγμα, της πολιτικής ή της επικοινωνίας), αρκεί να δημοσιοποιούν τη νέα τους ιδιότητα και να σταματούν την άσκηση της παλιάς. 

Υπηρέτης δύο αφεντάδων*

Επίκαιρο (αλλά κάθε άλλο παρά μοναδικό) κρούσμα τέτοιας πρακτικής είναι ο δημοσιογράφος Δημήτρης Μιχαλέλης, ο οποίος για τουλάχιστον ενάμιση χρόνο δημοσιογραφεί διατηρώντας θέση συμβούλου του Κώστα Αχ. Καραμανλή. Μάλιστα, τις τελευταίες μέρες ο κ. Μιχαλέλης σχολιάζει ως δημοσιογράφος τα γεγονότα που σχετίζονται με την τραγωδία στα Τέμπη, η οποία αφορά το χαρτοφυλάκιο του υπουργείου Μεταφορών. Κι αυτό παρά την τουλάχιστον μέχρι πρότινος παράλληλη και επ’ αμοιβή εργασιακή του σχέση με το ίδιο υπουργείο!

Πώς γίνεται να είναι ένας δημοσιογράφος δεοντολογικά συνεπής όταν καλείται να σχολιάσει και να κρίνει θέματα του υπουργείου από το οποίο παίρνει μισθό;

Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με απόφαση του τέως υπουργού Μεταφορών Κώστα Καραμανλή, τον Φεβρουάριο του 2021 ο κ. Μιχαλέλης προσλήφθηκε ως δημοσιογράφος στο γραφείο επικοινωνίας του υπουργείου Μεταφορών (εδώ η ανάρτηση στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως και εδώ στη Διαύγεια). Η υπουργική απόφαση προέβλεψε ότι για την εφαρμογή της θα έπρεπε να «υπογραφεί σύμβαση εργασίας» μεταξύ του κ. Καραμανλή και του δημοσιογράφου, καθώς και ότι αυτή θα λυνόταν αυτοδίκαια σε περίπτωση αποχώρησης του υπουργού.

Σύμφωνα με έγγραφο που έχει αναρτηθεί στη Διαύγεια, ο κ. Μιχαλέλης παρέμενε «σύμβουλος του γραφείου υπουργού» μέχρι τα τέλη Φεβρουαρίου, όταν συνόδευσε τον κ. Καραμανλή σε περιοδεία του στη Λάρισα. Ακόμη, ο ίδιος συνόδευσε τον τέως υπουργό και στα Τέμπη μετά το πολύνεκρο δυστύχημα (δείτε το βίντεο παρακάτω) ενώ από το ρεπορτάζ μας προκύπτει ότι ο δημοσιογράφος απασχολούνταν με θέματα του υπουργείου Μεταφορών τουλάχιστον μέχρι τις 5 Μαρτίου. Αυτό έχει τη σημασία του, αφού όπως θα δούμε παρακάτω, τότε ο κ. Μιχαλέλης σχολίασε ως δημοσιογράφος ζητήματα του υπουργείου Μεταφορών, στο οποίο ήταν και σύμβουλος. 

Σε σχετική ερώτηση του Reporters United, ο κ. Μιχαλέλης αρνήθηκε να μας απαντήσει πότε ακριβώς έληξε ή θα λήξει τυπικά η εργασιακή του σχέση με το υπουργείο. Μας είπε μόνο ότι δεν θα συνεχίσει στο υπουργείο ως μετακλητός του κ. Γεραπετρίτη. 

Η σχέση εργασίας του κ. Μιχαλέλη με το υπουργείο Μεταφορών δεν θα ήταν από μόνη της πρόβλημα, καθώς είναι δικαίωμα του καθενός και της καθεμιάς να επιλέγει πού θα εργάζεται. Όμως, ο συγκεκριμένος δημοσιογράφος συνέχισε παράλληλα να δημοσιογραφεί σε μίντια, σχολιάζοντας μάλιστα ζητήματα που αφορούν το χαρτοφυλάκιο του υπουργείου με το οποίο τουλάχιστον μέχρι πριν λίγες μέρες είχε σχέση εξαρτημένης εργασίας. 

Πώς γίνεται να είναι ένας δημοσιογράφος δεοντολογικά συνεπής όταν καλείται να σχολιάσει και να κρίνει θέματα του υπουργείου από το οποίο παίρνει μισθό; Γίνεται να κάνεις αμερόληπτη δημοσιογραφία απέναντι σε αυτόν που σε πληρώνει;

Παράλληλα με την εργασία του στο υπουργείο Μεταφορών, ο κ. Μιχαλέλης διατηρεί ραδιοφωνική εκπομπή στον Real FM κάθε Σάββατο και Κυριακή, 12:00 με 14:00, μαζί με τη δημοσιογράφο Αμαλία Κάτζου ενώ αρθρογραφεί και στο real.gr. Μάλιστα, στην τελευταία εκπομπή (Κυριακή 5 Μαρτίου), ο κ. Μιχαλέλης αναφέρθηκε εκτενώς στο ζήτημα της τραγωδίας στα Τέμπη για το οποίο παραιτήθηκε ο κ. Καραμανλής, δηλαδή ο μέχρι πρότινος προϊστάμενός του!

Όλα αυτά, χωρίς να αναφέρει στην εκπομπή την εργασιακή σχέση του με το υπουργείο, κάτι που δεν έχει αναρτήσει ούτε στη σελίδα του real.gr ούτε στους λογαριασμούς που διατηρεί στα κοινωνικά δίκτυα (LinkedIn, Twitter, Facebook, Instagram). Ούτε και στην ιστοσελίδα pagenews.gr, όπου συχνά μέχρι πρόσφατα δημοσιογραφούσε παράλληλα με τη δουλειά του στο υπουργείο, εκφράζοντας, όχι σπάνια, φιλοκυβερνητικές απόψεις. 

Ακούσαμε ολόκληρη την εκπομπή του κ. Μιχαλέλη και σταχυολογήσαμε τα εξής αποσπάσματα από τις τοποθετήσεις του για τα Τέμπη και για άλλα θέματα του υπουργείου Μεταφορών:

• «Υπάρχει ημερολόγιο ευθυνών. Ας το πάρουμε σελίδα σελίδα… Κι όχι απ’ τον Χαρίλαο Τρικούπη, από τότε που ξεκίνησε. Δεν λέμε ότι δεν θα είχε συμβεί αυτό αν υπήρχε το τάδε σύστημα; Πότε ξεκίνησε αυτό το σύστημα; Από τότε, να το δούμε. Να δούμε τις ευθύνες […] Αυτό ξεκίνησε από το 2008. 2008 με 2023, πόσο είναι; 15 χρόνια, σωστά το υπολογίζω; Είναι 15 χρόνια». 

• Στην ερώτηση ακροατή «από πού σας βολεύει να ψάξουμε από πότε ξεκίνησε το λάθος;», ο δημοσιογράφος υπεραμύνθηκε της αντικειμενικότητάς του: «Εμάς; Δεν μας βολεύει! Είπαμε, είναι μια συγκεκριμένη διαδικασία. Αφού λέμε ότι δεν θα γινόταν αυτή η τραγωδία -δεν θα είχε συμβεί- αν υπήρχε ένα σύστημα, θα ξεκινήσουμε λοιπόν απ’ αυτό το σύστημα. Αυτό είπαμε ακριβώς. Όχι απ’ το πώς είναι τα τρένα από τον Χαρίλαο Τρικούπη. Πότε ξεκίνησαν οι διαδικασίες για τον… για την τηλεδιοίκηση, αλλά και λίγο νωρίτερα, εκεί με τις εταιρείες τι έχει γίνει, κάποιους διαγωνισμούς, κάποιους ανθρώπους ή οργανισμούς που μπορεί να μπλόκαραν ή να ήθελαν να πάνε αλλού τα πράγματα. Θα τα βρει αυτά, φαντάζομαι, και η όποια εξεταστική, ειδική επιτροπή, αλλά κυρίως θα τα βρει η δικαιοσύνη που, εξ όσων μαθαίνω, ήδη αρχίζει και μαζεύει συμβάσεις». 

• Κατά τη διάρκεια της εκπομπής, ο κ. Μιχαλέλης επανειλημμένα αναφέρεται σε κάποια «χαρτιά» για τα οποία ο ίδιος έχει γνώση, υπονοώντας πως αφορούν προηγούμενες κυβερνήσεις: «Εδώ πέρα υπάρχουν συγκεκριμένα χαρτιά. Πάνε σε βάθος χρόνου μεν, αλλά όχι στον Χαρίλαο Τρικούπη. Δεν χρειάζεται να ψάξουμε μέχρι εκεί σε ό,τι έχει να κάνει με την τηλεδιοίκηση και γιατί δεν έγινε. Τι έγινε και τι δεν έγινε. Νομίζω ότι θα είναι πολλά τα χαρτιά, πλην όμως δεν είναι υποκειμενικό, είναι αντικειμενικό το τι μπορεί και το τι θα γίνει. Υπάρχουν ημερομηνίες. Σε αυτές τις ημερομηνίες υπήρχαν και κυβερνήσεις και διοικήσεις».

Σύγκρουση συμφερόντων

Εδώ προκύπτει ένα ενδιαφέρον πρόσθετο ζήτημα. Ο κ. Μιχαλέλης ισχυρίζεται ότι έχει στα χέρια του αποκαλυπτικά χαρτιά για την τραγωδία. Δεν αποκλείεται, δεδομένης και της εμπιστευτικής θέσης που κατείχε. Από όσο όμως γνωρίζουμε, αυτά τα χαρτιά δεν τα έχει δημοσιοποιήσει, όπως οφείλει να κάνει κάθε κανονικός δημοσιογράφος. Δεν είναι παράξενο. Ως δημοσιογράφος έχει πράγματι την υποχρέωση να τα δημοσιοποιήσει -ανεξαρτήτως του ποιον θίγουν ή εξυπηρετούν- προς όφελος του δημόσιου συμφέροντος. Ως μετακλητός σύμβουλος του κ. Καραμανλή, αντιθέτως, έχει την υποχρέωση να αποκρύψει όσα δεν συμφέρουν τον τέως εργοδότη του, και ενδεχομένως να αναδείξει όσα πλήττουν τους πολιτικούς του αντιπάλους. Αυτό ακριβώς είναι το κρίσιμο σημείο που συνιστά τη σύγκρουση συμφερόντων. «Ουδείς δύναται δυσί κυρίοις δουλεύειν», όπως λέει και το Ευαγγέλιο (Κατά Ματθαίον 6.34). Κανείς δεν μπορεί να δουλεύει για δύο κυρίους.

• Λίγο πριν κλείσει, ο δημοσιογράφος μιλάει για την κυβέρνηση χωρίς να αναφέρει ότι ήταν μέχρι πρότινος ο εργοδότης του: «Ο [ακροατής] Στέλιος: “Καλημέρα, κ. Μιχαλέλη, δεν αφήνεις στην άκρη τα κομματικά σου γυαλιά για να δεις κατάματα τα εγκλήματα που κάνει η συμμορία που λέγεται κυβέρνηση;”. “Αγαπητέ Στέλιο, είπα ότι αυτά πρέπει να τα βρούνε. Υπάρχουν συμβάσεις. Εγώ έχω κομματικά γυαλιά ή εσύ, που λες για την κυβέρνηση; Υπάρχουν και οι προηγούμενες, να δούμε τι έχει κάνει ο καθένας!».

Μαθήματα δημοσιογραφικής δεοντολογίας

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι είχαμε ρωτήσει τον κ. Μιχαλέλη για το ζήτημα της παράλληλης εργασίας του σε υπουργείο και μίντια τον Φεβρουάριο του 2022, στο πλαίσιο ρεπορτάζ του Reporters United για τα μεταμεσονύχτια δρομολόγια του μετρό. Τότε είχαμε παρατηρήσει ότι, ενώ ήταν εργαζόμενος του υπουργείου Μεταφορών, ο κ. Μιχαλέλης είχε φιλοξενήσει στη ραδιοφωνική εκπομπή του στελέχη της κυβέρνησης όπως ο υπουργός Ανάπτυξης Άδωνις Γεωργιάδης, ο Γενικός Γραμματέας Συντονισμού της Κυβέρνησης Θανάσης Κοντογεώργης, ο υπουργός Εθνικής Άμυνας Νίκος Παναγιωτόπουλος και ο υπουργός Οικονομικών Χρήστος Σταϊκούρας. 

«Σχολίασα δημοσιεύματα»

Δ. Μιχαλέλης στο Reporters United, για την εκπομπή της 5ης Μαρτίου

Ο κ. Μιχαλέλης μάς είχε απαντήσει σχετικά με το αν εγείρεται ζήτημα δεοντολογίας και ασυμβίβαστου ως εξής: «Η δεοντολογία δεν είναι κάτι αφηρημένο, ούτε της δίνει ο καθένας ό,τι μορφή θέλει. Αυτά μπορεί να είναι “οι απόψεις σας” ή “οι απόψεις μου”. Η δεοντολογία έχει σαφές και ορισμένο περιεχόμενο, το οποίο είναι καταγεγραμμένο στα κείμενα των “Αρχών της ΕΣΗΕΑ” και του “Διεθνούς Κώδικα Δεοντολογίας”. Αμφότερα εσείς τα έχετε παραβιάσει. Εγώ όχι». 

(Ο κ. Μιχαλέλης μάλλον εννοεί ότι με την κριτική που τού κάνουμε παραβιάζουμε το άρθρο 6 των αρχών της ΕΣΗΕΑ, που αναφέρει ότι ο δημοσιογράφος οφείλει να σέβεται την προσωπικότητα των συναδέλφων του. Ωστόσο, η δίκαιη κριτική για τη διπλή του απασχόληση έχει ως αφετηρία τον σεβασμό στη δημοσιογραφία και είναι μια ευκαιρία για τον κ. Μιχαλέλη, ώστε να μην υποπίπτει σε ασυμβίβαστα και να γίνει καλύτερος επαγγελματίας)

Διαβάσαμε με προσοχή τις αρχές της ΕΣΗΕΑ στις οποίες αναφέρθηκε ο κ. Μιχαλέλης. Σύμφωνα με αυτές (άρθρο 5), ο δημοσιογράφος οφείλει «να μην επιδιώκει και να μη δέχεται αργομισθία ή επ’ αμοιβή θέση συναφή με την ειδικότητά του σε Γραφεία Τύπου, δημόσιες υπηρεσίες ή ιδιωτικές επιχειρήσεις, που θέτει εν αμφιβόλω την επαγγελματική αυτονομία και ανεξαρτησία του». 

Ακόμη, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Χάρτη Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας (άρθρο 13), ο δημοσιογράφος αφενός οφείλει να αποφεύγει οποιαδήποτε κατάσταση που ενδεχομένως θα τον οδηγήσει σε σύγκρουση συμφερόντων, αφετέρου να μην αναλαμβάνει δραστηριότητες ή εργασίες, που ενδέχεται να θέσουν σε κίνδυνο την ανεξαρτησία του. Δεν νομίζουμε ότι παραβιάζουμε εμείς τις παραπάνω αρχές.

Το Reporters United έθεσε ερώτημα στην ΕΣΗΕΑ για το αν εγείρεται ασυμβίβαστο από την παράλληλη απασχόληση δημοσιογράφων σε μίντια και κρατικές υπηρεσίες, ακόμα και με την κάλυψη του ίδιου αντικειμένου. Όταν λάβουμε την απάντηση της Ένωσης, θα την προσθέσουμε στο ρεπορτάζ μας.

Ρωτήσαμε εκ νέου τον κ. Μιχαλέλη αν κατά τη γνώμη του εγείρεται ζήτημα δεοντολογίας και ασυμβίβαστου αφενός από το γεγονός ότι δημοσιογραφούσε ενώ ήταν σύμβουλος του υπουργού, αφετέρου από το γεγονός ότι στην εκπομπή της 5ης Μαρτίου σχολίασε δημοσιογραφικά θέματα του υπουργείου στο οποίο εργαζόταν. «Σχολίασα δημοσιεύματα», απάντησε και έκλεισε το τηλέφωνο, χωρίς να διαψεύσει ότι παρέμενε στο υπουργείο τη μέρα της εκπομπής.

* «Υπηρέτης δύο αφεντάδων» (“Il servitore di due padroni”): Τίτλος γνωστής κωμωδίας του Ιταλού θεατρικού συγγραφέα Κάρλο Γκολντόνι, που γράφτηκε το 1746.

Ενημέρωση 1 (18/3/2023): Στις 17 Μαρτίου 2023 η ΕΣΗΕΑ απάντησε στα ερωτήματα που της είχαμε θέσει σχετικά με την παράλληλη εργασία του Δημήτρη Μιχαλέλη στο υπουργείο Μεταφορών και τον Real FM. Στην απάντησή της, η ΕΣΗΕΑ, επιβεβαιώνοντας το ρεπορτάζ του Reporters United, ανέφερε ότι οι αρχές δεοντολογίας του δημοσιογραφικού επαγγέλματος «δεσμεύουν τον δημοσιογράφο να μην εργάζεται σε Γραφεία Τύπου συναφή με την ειδικότητά του». Η ΕΣΗΕΑ προχωρά ένα βήμα παρακάτω, επισημαίνοντας ότι «ο πιο πρόσφατος (2019) Παγκόσμιος Χάρτης Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας, τον οποίο έχει υιοθετήσει η ΕΣΗΕΑ, περιλαμβάνει πιο ευρεία διατύπωση δεσμεύοντας τον δημοσιογράφο να μην αναλαμβάνει εργασία που είναι πιθανό να επηρεάσει την ανεξαρτησία του». Υπό αυτό το πρίσμα, συμπεραίνει η Ένωση, «δεν μπορεί η ιδιότητα του [δημοσιογράφου] ως εργαζόμενου σε Γραφείο Τύπου να υποκαθιστά το δημοσιογραφικό του λειτούργημα. Ως εκ τούτου δεν είναι δεοντολογικά αποδεκτή η δημόσια εκφορά άποψης για θέματα συναφή του Γραφείου Τύπου όπου εργάζεται».

Ενημέρωση 2 (29/3/2023): Παρότι ο κ. Μιχαλέλης αρνήθηκε να μας ενημερώσει για τις λεπτομέρειες σχετικά με την αποχώρησή του από το υπουργείο Μεταφορών κατά την επικοινωνία μας πριν τη δημοσίευση του ρεπορτάζ μας, εμείς βρήκαμε το ΦΕΚ της λύσης της συνεργασίας του με τον πρώην υπουργό Κώστα Αχ. Καραμανλή. Δημοσιεύτηκε στις 22 Μαρτίου και προβλέπει ότι ο δημοσιογράφος, μαζί με άλλους μετακλητούς υπαλλήλους του υπουργού, αποχώρησε αυτοδίκαια από το υπουργείο λόγω της παραίτησης Καραμανλή μετά την τραγωδία των Τεμπών. Μπορείτε να δείτε το σχετικό ΦΕΚ εδώ.